مراحل رشد از منظر اسلام/ از دوره سیادت تا اطاعت و مشورت

رشد از دیدگاه اسلام

قبل از آنکه درباره رشد از دیدگاه اسلام بحث کنیم، ذکرمقدمه ای ضروری است. اسلام دین الهی است و دستاوردها و سفارش های آن نیز راه و رسم زندگی رابه انسان می آموزد تا اورا به هدفی که برای آن آفریده شده( قرب الهی) برساند. انسان در این هدف، ارزش هایی عالی بدست می آورد و مظهراسماء و صفات حق می شود وتمام استعدادهای متعالی وی جلوه گر می گردد و به کمال حقیقی خویش می رسد.

بنابراین نباید انتظار داشت که علوم تجربی به شکل امروز آن، درمتن دین جایی داشته بشد؛ اگرچه اسلام به تحصیل علم و تجربه بسیار سفارش کرده وانسان را به این کار تشویق وترغیب نموده است و علاوه بر آن این علوم هرچه باشند به خودی خود کمال واقعی وحقیقی انسان نیست، بلکه وسیله وابزاری است که راه سعادت بشر را هموار می سازد.

در این میان، علوم انسانی که موضوع آنها انسان است، می تواند در لابه لای دستورهای تربیتی اسلام، ره توشه های بسیاری برای خود برگزیند. زیرا هدف مکتب اسلام نیز تربیت انسان است، زیرا هدف اسلام نیز به رشد وکمال رسانیدن انسان است، با این تفاوت که رشد دردیدگاه اسلام ازمعنای بسیار عمیق وگسترده ای برخوردار است و زندگی انسان از دیدگاه اسلام به این دنیا محدود نمی شود و این جهان پایان کار او محسوب نمی شود.

مراحل رشد از دیدگاه اسلام

انسان از دیدگاه اسلام موجودی درحال رشد است که دردوران زندگی خود نیز از مراحل ودوره های مشخصی عبور می کند. قرآن می فرماید: اوست خدایی که شما را از خاک ناچیز بیافرید وسپس از قطره آب( نطفه) وآنگاه از خون بسته(علقه) سپس سالخورده شوید و برخی از شما پیش از سن پیری وفات کنید و به اجل معین خود اینچنین کردیم تا مگر قدرت خدا را تعقل کنید.

در این آیه شریفه به طور روشن دردوره قبل و بعد از تولد بیان شده واین نکته ذکر شده است که قبل و بعد از تولد همه مراحل مشخص ومعین دارد.

مراحل رشد قبل ازتولد
غیر از آیه مذکور، در آیات دیگری نیز مراحل رشد قبل از تولد بیان شده است: همانا آدمی را از گل خالص آفریدیم؛ پس آنگاه او را نطفه قرار گردانیده، در جای استوار قرار دادیم؛ آنگاه نطفه را علقه و علقه را مضغه و باز آن مضغه را استخوان گردانیدیم سپس بر استخوانها گوشت پوشانیدیم. از آن پس او را به صورت خلقی دیگر به وجود آوردیم ( دمیدن روح مجرد )، آفرین بر قدرت کامل بهترین آفریننده.

مراحل رشد بعد از تولد
در قرآن دوران زندگی انسان بعد از تولد به سه دروه مشخص: کودکی، بلوغ و پیری تقسیم شده است. ولی چون دوران مهم رشد وتربیت انسان درسالهای کودکی وجوانی است، احادیث فراوانی، دوران رشد را از بعد تولد تا21 سالگی تقسیم بندی کرده و ویژگیهایی برای رشد و تربیت یادآور شده اند. پیغمبر اکرم(ص) می فرمایند: کودک در هفت سال اول سید وآقاست، در هفت سال دوم روحیه اطاعت و فرمانبرداری دارد و در هفت سال سوم وزیر و مشاور است.

امام صادق(ع) می فرماید: کودک هفت سال بازی می کند، در هفت سال دوم خواندن و نوشتن بیاموزد ودرهفت سال سوم حلال و حرام را بیاموزد.

بنابراین؛ همانگونه که ملاحظه می شود دوران رشد تربیت بعد از تولد به سه مرحله هفت ساله تقسیم شده است که ما آن را به این صورت نامگذاری می کنیم:

1- دوره سیادت و سروری

2- دوره اطاعت و فرمانبرداری

3- دوره مشورت و همرایی

* دوره سیادت وسروری: بازی کردن ومانند گلی خوشبو بودن از ویژگیهای بارز این دوره است که در رشد و تربیت نیز از اهمیت اسلامی برخوردار است. لغت سید به معنای آقا، بزرگتر و سرور است که می تواند اشاره به این باشد که کودک در هفت سال اول باید به اندازه کافی از نظر شخصیتی مورد احترام قرار گیرد و مرکز توجه اعضای خانواده باشد.

همچنین در حدیث دیگر، در این دوره کودک به ریحان(گل خوشبو) تعبیر شده بود که این تعبیر حاکی از اهمیت دادن به کودک است؛ زیرا ریحان درعین لطافت و ظرافت و خوشبویی، نیاز به مراقبت و مواظبت شدید دارد تا تازگی و طراوت خود راهمچنان حفظ کند، از طرف دیگر ریحان به معنای رحمت نیز آمده است و به این معنا هم، لزوم توجه، عنایت و التفات خانواده به کودک مشهود است. بازی از ویژگیهای این دوره محسوب شده است. در این هفت سال، دنیای کودک بازی است وبازی همه زندگی اوست.

بنابراین هفت سال از نظر اسلام دوره ای است که کودک محور تعیین کننده آن است و پدرو مادر باید تا حد امکان مطابق خواسته ها و نیازهای طبیعی کودک خود رفتار کنند.

* دوره اطاعت و فرمانبرداری: در احادیث یاد شده، اطاعت، حرف شنوی و همچنین تعلیم و تادیب از ویژگیهای سنین این دوره بیان شده بود. کودک در این دوره مطیع پدر ومادر می شود و خود را بیشتر در اختیار آنان قرار می دهد او در این دوره با توجه به رشدی که پیدا می کند، مطیع و فرمانبردار می شود وروحیه اطاعت پیدا می کند.

به همین دلیل این دوره بهترین فرصت، هم برای تعلیم (آموزش) و هم برای تادیب ( آموزش مستقیم ارزشها وپرهیز دادن از ضد ارزش ها) فراهم می آید. والدین و مربیان دراین دوره بهترین فرصت را برای تعلیم و تربیت کودکان در اختیار دارند. زیرا دراین دوره کودک نه حالت بازیگوش دوره اول را دارد ونه مشکلات دوره سوم را که دوره بلوغ و نوجوانی است. بنابراین، در این دوره از دیدگاه اسلام، پدر و مادرمحور تعلیم و تربیتند وکودک با خصوصیات روانی و تربیتی که داراست، آمادگی کافی را برای تعلیم و تربیت پذیری مستقیم را دارد.

* دوره مشورت وهمگرایی: در هفت سال سوم، وزیر بودن، همرایی وهمراهی با پدرومادر، یادگیری حلال و حرام و دشمن یا دوستی با پدرو مادر از خصوصیات کودک ذکر شده است. در این دوره هرکس بنا به سنت الهی باید مسئولیت کارهای خویش را بپذیرد زیرا آگاهی یافتن به حلال و حرام است و برای اعمال او ثواب و جزا در نظر گرفته می شود.