دکتر اصغر مهاجری، جامعه شناس و استاد دانشگاه در گفتگو با خبرنگار مهر در پاسخ به این سؤال که چرا رفتار مصرف کننده ایرانی تحت شرایط و هیجانات بازار است، گفت: یکی از عوامل یا متغیرهای خیلی مؤثر بر حوزه رفتارهای گزینشی (انتخاب کالا) ما تأثیر عامل یا متغیر امنیتی است، هر چقدر در جامعه ای احساس امنیت بالاتر باشد، احتمالا کنشها یا انتخابهای عقلانی بیشتر است.
وی در ادامه سخنانش اظهار داشت: شاید هم بنا به ساختار تاریخی و جغرافیایی ما که ریشه های این رفتار به چند هزار سال پیش بر می گردد و هم به دلیل سپهر روانی جمعی که در سال ها و دهه های اخیر بر فضای روانی و جمعی ما حاکم بوده است، احساس امنیت ما به اندازه ای قابل دفاع نیست که بتواند ما را به کنشهای انتخاب عقلانی برساند. شاید تجربه زیستی ما ایرانی ها در این زمینه این شرایط و بستر را فراهم کرده که کنشهایمان چندان عقلانی و منطقی نباشد. شواهد فراوانی خصوصا در دهه های اخیر در این ارتباط با توجه به کمبودها و یا کمیابی هایی که اتفاق می افتاد، وجود دارد.
این محقق و نویسنده کشورمان با بیان اینکه جوامعی که مصرف محور هستند و تولیدگرا نیستند انتخاب های عقلانی در حوزه معیشت و زندگی شان ندارند، تصریح کرد: منطقی ترین جوامع برای انتخابهای عقلانی در حوزه معیشت جوامع تولیدمحور هستند. افرادی که تولید نمی کنند و در فرآیند تولید قرار نمی گیرند، تولید و برنامه ریزی تولید را مبتنی بر رصد کردن نیازهایشان انجام نمی دهند. معمولا جوامع مصرف گرا، کنشهایشان به خصوص در حوزه معیشتی، عقلانی نیست و انتخابهای عقلانی ندارند.
وی در ادامه سخنانش با اشاره به اینکه متغیر دیگر بحث سلطه جهانی است، کشورهای مرکز که در ادبیاتی «نظام سلطه» نامیده می شوند، چنان روابطشان را با کشورهای پیرامون یا سلطه پذیر تنظیم می کنند که با شیب ملایم سود به سمت آنها در حرکت باشد. اگر کشورهای مرکز کشورهای صادرکننده و تولیدکننده محصولات معیشتی و زندگی هم بدانیم برنامه های رسانه ای، علمی، پژوهشی، تبلیغاتی و ... آنها چنان منسجم و منظم چنان طراحی شده که بستر را فراهم کند با شیب ملایم که سود به جیب کشورهای مرکز واریز شود.
مهاجری با بیان این رویکرد کشورهای سلطه گفت: در این راستا می توانند هیجانهایی را در حوزه مصرف و کنشگرانی که مصرف می کنند ایجاد کنند تا این هیجانها و الگوهای نامناسب مصرفی شامل کشورهای پیرامونی مانند ایران می شود و نظام سلطه از طریق ابزارهایی که در اختیار دارد و شیوه هایی که طراحی می کند این فضا را فراهم می کند. متغیر چهارم که در این تحلیل می تواند رفتار مصرف کننده را تبیین کند به احساسی بودن جامعه ایرانی مربوط می شود، جوامعی که احساسی هستند تصمیم های احساسی می گیرند و تابع «ضریب آنی برگسون» هستند یعنی آنیت ها در رفتارشان خیلی تأثیر می گذرد و زود هیجانی و تحریک می شوند و کمتر به کنش های عقلانی در حوزه های اقتصادی روی می آورند. جامعه ایرانی، جامعه عاطفی، جامعه هیجانی و احساسی است و قدرت تحریک هیجانها در این جامعه زیاد است.
وی در ارائه راه حلی برای حل این معضلات گفت: به نظرم برخی از این راهکارها به برخی از مسئولان بر گردد، در مورد متغیر اول این راهکار را باید دولت انجام دهد، صاحب نظران و مسئولانی که در نظام اجرایی هستند باید وارد عمل شوند یا اگر در مورد برخی از متغیرها مانند تولید بخواهیم راهکار ارائه دهیم، هوشمندی مقام معظم رهبری در نامگذاری امسال، هوشمندی درستی است. جامعه ای که نتواند تولید کند مطمئنا مصرف کردن خوب را هم بلد نخواهد بود، و اطمینان لازم را نمی تواند به خودش برگرداند.
وی با اشاره به اینکه باید جامعه ایرانی به طرف فرهنگ تولید؛ چه در تولید دانش، چه در تولید الگوهای فرهنگی، فیلم، کشاورزی، صنعتی و ... حرکت کند، بیان کرد: در هر صورت ایرانی ها باید گذری از جامعه مصرف کننده صرف به جامعه تولیدکننده داشته باشند، اگر شخصیت و منش تولیدی پیدا کنیم انسانهایی فرهیخته و فرزانه، درون پالایش شده با مبانی عقلانی اقتصادی خواهیم شد. جوامع تولیدکننده، جوامع پرتلاش و متعهدی هستند که صاحب فکر و برنامه هستند و رفتارهایشان رفتار عقلانی است. اینها راهکارهایی هستند که می توان متناسب با آنها برنامه ریزی صورت گیرد.
مهاجری با اشاره به اینکه نظام جزیره ـ جزیره فرهنگی ما قادر به پاسخگویی مقابله با فرهنگسازی مصرف نظام سلطه نیست، افزود: باید متحد شوند و مدیریت واحد پیدا کنند.
وی با بیان اینکه بسترهای رفتار عقلانی، منضبط شدن و متعهد شدن و وجدان جمعی و کاری داشتن باید ابتدا فراهم شود، اظهار داشت: ژاپنی ها که در جنگ جهانی دوم شکست خوردند، تمرین کردند که دنیا را از طریق تولید، کار و تلاش در اختیار بگیرند. این امر فرهنگسازی شد، سرودی که داشن آموزان ژاپنی در صبحگاه می خوانند محتوایش پر از مفاهیم «ما می سازیم، ما کار می کنیم، ما تولید می کنیم» است.
این جامعه شناس با تأکید بر اینکه چنین فرهنگی نیاز به زمان و دوراندیشی دارد، تأکید کرد: باید مبانی و بسترها و شرایطی که رفتارهای عقلانی را ایجاد می کندرا فراهم کنیم، اگر فضای استثنائی و هیجانی اتفاق افتاد مردم به مدد فرهیختگی که براساس آن جامعه پذیری و فرهنگ پذیری قبلی شان نهاده شده برخورد و واکنش عقلانی تری را نشان دهند و منضبط تر و متعهدتر باشند، منفعت خود را در منفعت دیگران ببینند.
وی با بیان اینکه ایرانیها براساس پیشینه تاریخی که عرض کردم و پنداشتها و باروهای ذهنی شان متأسفانه فکر می کنند منافع فردی شان براساس زیرکی یا حرکتهای فردی به دست می آید، گفت: در ادبیات منقلب شده خودمان، نام این کارها را زیرکی می گذاریم، بلکه درست نقطه مقابل کیاست است و زیرکی نیست، این رفتارها نیازمند بسترسازی های مناسب است که باید به صورت برنامه ریزی فرآیند فرهنگ پذیری و جامعه پذیری مناسب و مدت دار باشد.
نظر شما