به گزارش خبرنگار مهر، وقف نقطه شکوه رستاخیز علمی و فکری مسلمانان را در گذر قرنها تجلی می بخشد. وقف در گذر سالیان و سده ها در تقویت بنیادهای گوناگون فکری در جوامع اسلامی سهمی به سزا داشته است.
کتابخانه های وقفی از سده اول هجری و سرنخهایی از آن در کتابخانه عبدالحکم جمعی وجود دارد، کتابخانه ای است که توسط وی در سده نخست هجری در مکه بنیاد نهاده شد اما کتابخانه های وقفی از سده چهارم هجری تا اواخر سده سیزدهم، ستون فقرات کتابخانه های اسلامی – ایرانی را تشکیل می داده اند و در حال حاضر بستری برای شکل گیری و گسترش کتابخانه ها در جهان اسلام هستند.
نخستین کتابخانه های وقفی در سده چهارم شکل گرفتند مثل دارالعلم موصل، دارالعلم قاهره، کتابخانه حمدانی، کتابخانه ساوه و .... همچنین وقف کتابخانه ها در مدارس مثل کتابخانه مدرسه بیهقی در نیشابور، کتابخانه مدرسه نوری در حلب و وقف کتابخانه ها در مساجد مثل کتابخانه مسجد جامع حلب، کتابخانه مسجد جامع نیشابور و اصفهان و مسجد جامع ابوحنیفه در بغداد، اشکال دیگری از وقف کتابخانه بودند.
همانطور که ملاحظه می شود وقف یکی از علل شکل گیری کتابخانه ها در جهان اسلام بوده و تا همین اویل سده چهاردهم هجری کتابخانه بیش از هر چیز دیگری رهاورد وقف به شمار می رفته است و نمایانگر خیرخواهی افراد یا گروه هایی بوده است که وقف را راهی مناسب برای ایجاد پایگاه های فرهنگی دانسته اند؛ چنانکه منابع تاریخی نشان می دهند کتابها و کتابخانه های وقفی دو مرحله اساسی را پشت سر گذاشته اند که می توان آنها را مرحله های فروپاشی و احیای مجدد نامید.
در مرحله فروپاشی شاهد آشفتگی اوضاع کتابخانه های وقفی و تخریب، ویرانی، غضب و سوء اداره و کوتاهی درباره آنها بوده است و در این مرحله اغلب کتابها و کتابخانه های وقفی با سرنوشت دردناکی رویارو شدند که خود از قدرناشناسی و ناسپاسی جوامع نسبت به کتاب و کتابخانه خبر می دهد و از طرفی هجوم دشمنان و غارتگران نیز عامل دیگری در تخریب و از میان رفتن کتابخانه ها بوده اند.
اما دیگر مرحله در تاریخ کتابخانه های وقفی در جهان اسلام مرحله ای است که می توان نام دوران احیای دوباره بر آن نهاد. این دوران که زمانی هم از آغازش نمی گذرد رهاورد اندیشه و اهتمام کسانی است که از تباهی اوقاف خاص کتاب و کتابخانه و رخنه کردن روح اهمال و ولنگاری در عرصه پاسداشت بازمانده ثروت گرانسگ گذشته نگران و بیمناک شده بودند و درتلاشند هدف اصلی وقف را که آسان ساختن تحصیل علم و دسترسی به کتاب برای همه علاقه مندان دانش و آگاهی بوده است را دیگر بار به کالبد آثار بر جای مانده از آن کتابهای وقفی کهن باز گردانند.
بررسی ها نشان از اهتمام مجدد دنیای اسلام با راه اندازی کتابخانه ها از راه وقف دارد. راه سودمند و موثری که چندان در ایران و به خصوص در استان خوزستان محقق نشده است. بازگشت جایگاه وقف، به عنوان راهکاری مناسب در ایجاد و جنبش نوین احیای کتاب و کتابخانه، بدان گونه که بتوانند روزگاران پرشکوه پیشین را به یاد آورد ضروری به نظر می رسد.
این خود می طلبد که آگاهی به این سنت و احساس مسئولیت در توجه دوباره به آن در میان ثروتمندان و عالمان گسترش یابد تا از این کار به عنوان مصداقی از عمل صالح و کار ستوده و سازنده در اجتماع استقبال کنند. اما سئوالی که اینجا مطرح می شود این است که وظیفه این احیای را چه سازمانی باید در کشور و استان به عهده بگیرد.
همانطور که گفته شد یکی از دلایل افول این سنت در جهان اسلام و به ویژه ایران کوتاهی و سوء تدبیر اداره کنندگان کتابخانه بوده است. از آنجایی که نهاد کتابخانه های عمومی نهادی عمومی غیر دولتی است که بودجه کافی برای ساخت و راه اندازی کتابخانه به شکل گسترده در سطح کشور و استان را ندارد (هر چند این وظیفه ای است که با قانون به عهده اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گذاشته شده است) می تواند در احیای این سنت نقش موثری ایفا کنید.
همانطور که در چشم انداز نهاد کتابخانه های عمومی کشور در افق ایران 1404 نیز آمده، کتابخانه های عمومی بایستی دارای ساختاری انعطاف پذیر و چابک در تعامل با مساجد و خیرین و بهره مند از همکاری نهادها و سازمانهای دولتی، مردمی و مذهبی باشند که این خود حاکی از توجه به مقوله مهم وقف است.
به امید که در آینده نزدیک با همت مسئولان نهاد کتابخانه های عمومی استان شاهد رشد شکوفایی این سنت حسنه در سطح استان خوزستان باشیم.
-----------------------------------
منصور کوهی رستمی
کارشناس کتابخانه های خوزستان
نظر شما