صنعت حصیربافی سیستان در حال نابودی/ بشنو از نی چون حکایت می کند

به گزارش خبرنگار مهر، بر اساس مطالعات و تحقيق هاي انجام شده تاكنون21 گونه گياه آبزي در قالب 10 خانواده در تالاب هامون شناسايي شده است كه برخي از آنها را مي توان شامل گياهان شناور، غوطه ور و نيز گياهان آب دوست حاشيه تالاب نام برد.

 گياه ني يكي از گونه هاي مهم اقتصادي منطقه سيستان و يكي از اجزاي مهم زنده و پوياي زيست بوم تالاب هامون محسوب مي شود که تغيير در ميزان فراواني آن آثار مستقيمي درحيات تالاب و اقتصاد ساکنان این منطقه بر جای می گذارد.

متاسفانه قطع جريان رود مرزي هيرمند به ايران و بروز پديده خشكسالي در طی سال های اخیر باعت شده تا نقش مضاعف اين تالاب بين المللي در چرخه اقتصاد مردم سيستان و بعد زيست محيطي آن كمرنگ شود.

دامداري يكي از دو فعاليت اصلي ساكنان اين منطقه را تشكيل مي دهد که به دلیل ويژگي هاي ابتدایی و سنتی در مقابل حوادث طبيعي از جمله سرماي شديد، خشكسالي، بي آبي و یا طوفان ها تاب مقاومت نياورده و ضمن اتلاف و نابودي تلاش های دامداران موجب وارد آمدن خسارت مالي و جاني فراواني شده است.

90 درصد نیزار های سیستان خشک شده است

کارشناسی مسئول اداره بهبود تولیدات دامی مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان زابل با بیان اینکه 90 درصد از سطح نیزار های سیستان بر اثر خشکسالی از بین رفته است گفت: سطح نیزارهای دریاچه هامون قبل از خشکسالی بالغ بر 100 هزار هکتار بوده است که متاسفانه این میزان در حال حاضر به کمتر از 10 هزار هکتار رسیده است.

محمد پودینه اظهار داشت: وسعت دریاچه هامون 560 هزار هکتار با ظرفیت آبی 8 تا  10 میلیارد متر مکعب است که از رودخانه های هیرمند و فرارود از کشور افغانستان تغذیه می شود.

وی با بیان اینکه در طی سال های قبل از خشکسالی در این منطقه سالیانه بیش از 30 تن علوفه نی تر در هر هکتار برداشت می شده است ادامه داد: از دست رفتن این منبع طبیعی در حال حاضر علاوه بر تعداد کاهش دام ها و تولید گوشت اقتصاد ساکنان محلی را به مخاطره انداخته است.

وی افزود: پیش از این تعداد  5 هزار راس دام سنگین در نیزازهای دریاچه هامون به عنوان یکی از منابع درآمدی و پتانسیل های منطقه وجود داشت که این تعداد در حال حاضر از هزار راس تجاوز نمی کند و به میزان یک پنجم کاهش یافته است.

پودینه با بیان اینکه تمامی دام های موجود در این منطقه وابسته به مراتع و نیزارها هستند اظهارداشت: خشکیدن هامون موجب کاهش تولید گوشت قرمز در این منطقه شده است.

وی گفت: وقوع خشکسالی های اخیرتولید گوشت قرمز در این شهرستان را از 10 هزار تن به کمتر از 3 هزار تن در سال کاهش داده است.

وی با بیان اینکه گوشت تولیدی در این منطقه در گذشته به بیش از 20 استان کشورصادرات داشته است افزود: متاسفانه خشکسالی های پی در پی و افزایش قیمت علوفه دامداران این منطقه را با مشکل جدی در تولید و ارتزاق مواجه ساخته است.

2 هزار حصیر باف در سیستان بیکار شده اند

پودینه همچنین با اشاره به صنعت حصیر بافی به عنوان یکی دیگر از منابع درآمدی و صنایع دستی رایج در این منطقه گفت: خشکیدگی هامون و کاهش نیزار های این دریاچه بیش از 2 هزار نفر را بیکار کرده است.

وی با بیان اینکه پیش از این تعداد 2 هزار نفر از طریق اشتغال در کارگاه های حصیر بافی در این منطقه ارتزاق می کردند افزود: این رقم در حال حاضر به 50 تا 100 نفر رسیده است و بیش از یک هزار کارگاه حصیر بافی در سیستان تعطیل شده است.

این مسئول احیای مجدد نیزارهای هامون و حیات این صنعت را نیازمند دریافت حقابه از کشور افغانستان و یا انتظار ورود آب از این کشور در هامون دانست و افزود: در حال حاضر نه تنها آثاري از نيزارهاي انبوه به جاي نمانده است بلكه گونه هاي مقاوم به خشكي نيز به دلیل تردد دام ها و لگد كوبي شديد و همچنین بستر خشكيده درياچه از بین رفته است.

وی گفت: خشکسالی موجب شده است تا عشاير منطقه به بستر درياچه وارد شوند و با جمع آوري سرشاخه هاي گز و شکستن آن ها  علوفه مورد نياز دام  خويش را تأمين کنند.

وی ادامه داد: قطع كردن سرشاخه ها باعث تنك و ضعيف شدن گونه گز یکی از گیاهان مقاوم به خشكي شده است و گاوهاي روستائيان نيز كه روزي آزادانه در نيزارهاي وسيع درياچه چرا مي كردند با خوردن علوفه نامرغوب به شدت از وزن آنها كاسته شده است.

نقش نی در زندگی مردمان سیستان

گياه ني در ميان ساكنان بومي منطقه سيستان براي حمل و نقل، ماهيگيري، پوشش كف زمين، پوشش درها و پنجره­ ها، صنايع دستي مانند ساخت سبد و همچنین تامین غذای دام استفاده مي ­شود .

ماهيگيري:

درياچه­ عميق هامون به عمق دو متر در اين منطقه  متاثر از بارندگي هاي فصلي است و منبع اصلي آب اين درياچه از رودخانه های افغانستان تامين مي­ شود .

معاش بسیاری از مردم اين منطقه بسـتگي به اين درياچه دارد چرا كه ماهيگيري يك منبع مهـم تامین غذایی مناسب بوده و گياه ني نقـش پر اهميتي در اين فعاليت دارد.

مردم محلی ماهي­ ها را با استفاده از تلـه هاي سـاده اي كه در اصـطلاح محـلي به آن « Book » گفته مي­ شود صید می کنند.

اين تله­ ها در مناطق عميق درياچه كاربـرد دارد . اما نوع ديگر از اين تورها كه در زبان محلي « Dom » خوانده مي­ شـود نيز وجود دارد كه ماهي­ ها به درون آن هـدايت مي­ شـوند اين نوع از تله ها توسط ساقه­ هاي بلند و ضخيم گياه ني ساخته مي­ شود كه در اصطلاح محلي به آن «خولك » ‌گفته مي ­شود.

حمل و نقل:

به شكل سنتي مردم سيستان در اطراف درياچه هامون قايق­ هاي مشخصي را با استفاده از اين گياه مي­ سازند كه در زبان محلي « توتان» یا «توتن» (Tootan ) ناميده مي­ شود هرچند که به دليل خشكي هامون قايق سواري به خاطره تبدیل شده است اما اغلب مردان اين منطقه هنوز مي­ دانند چگونه قايق بسازند.

به طور كلي ساختن و به كاربردن اين نوع از قايق تا سال های گذشته تا زماني كه بخش­ هاي ايراني درياچه هامون آب داشت بسیار رایج و مفرح بود.

در واقع اين نوع قايق يك وسيله نقليه­ ي ايده آل در قسمت هاي عميق درياچه هامون براي شكار پرندگان وحشي، ماهيگيري و هم چنين حمل بارها و محموله ها محسوب می شد.

مردم محلی برگ­ هاي بلند و ضخيم گياه ني را براي ساختن توتان به كار مي­ برند و يك پارو ( در زبان محلي پاچو ) هم از ساقه­ هاي ضخيم درخت Tamarix تهيه مي­ شود.

 توتان تنها يك پارو دارد كه بوسيله آن فرد قايقران توتان را از طريق فشار دادن پارو به انتهاي رودخانه كنترل مي­ كند . طول اين پاروها بين 5 تا  6متر است و طول هر توتان  نیز بین 3 و نیم تا 5 متر و عرض آنها نیز از 70 سانت تا یک متر و 30 سانت با توجه به نوع كاربردش متغیر است.

به طور معمول توتان هاي مخصوص شكار و ماهيگيري كوچك تر و مناسب براي دو نفر با تجهيزات آنها است و قايق هاي بزرگتر براي حمل كردن محموله هاي باري استفاده مي­ شود.

برای ساخت  يك توتان از برگ هاي بلند  و ضخيم گياه ني ( لوخ ) که با طناب به دور هم پيچيده مي­ شوند استفاده می گردد و دوام هر توتان نیز به یک ماه می رسد.

پوشش:

دو نوع اصلی پوشش در منطقه ی سیستان از نی های اطراف دریاچه هامون ساخته می شود.اولی نوعی زیرانداز است که «اصیل» نامیده می شود و با قسمت پهن آن گیاه ساخته می شودنوع دیگر پرده ای است که در اصطلاح محلی به آن «پرده» یا «پرده خلک» گفته می شود و از ساقه نی های دریاچه هامون که «خلک» نامیده می شود ساخته می شود.

این نوع پرده نقش مهمی در اقتصاد و زندگی مردم اطراف دریاچه هامون دارد زیرا تقریبا تمامی درها و پنجره های منطقه ی سیستان برای محافظت دربرابر نور و وزش باد و گرد و غبار به این نوع پرده نیازدارند.
علاوه بر این از دیگر نقاط کشور برای این نوع پرده ی سیستان نیز متقاضی وجود دارد چرا که قیمت پایین و کاربرد بسیار مفیدی دارد.

غیر بومیان این پرده ی سیستانی را«حصیر» می نامند.اهمیت اقتصادی این پرده برای مردم بومی سیستان آن چنان گسترده شده است که آنها خلک ها را از سمت دیگر دریاچه هامون در کشور افغانستان تهیه می کنند چون برای نیزارهای آنجا هنوز آب کافی برای رشد و نمو هست.

صنایع دستی:

رايج ترين صنايع دستي كه از برگ­هاي گياه ني درست مي­ شود شامل چندين نوع سبد براي طبقه بندي و حمل كردن است. نام محلي آن­ها « سِله » ( براي طبقه بندي كردن ) و « ‌شونگورك » كه يك نوع سبد با دو دسته براي حمل كردن است.

همچنين علاوه بر همه­ كاربردهاي بالا يك نكته جالب وجود دارد كه از اين گياه براي پر كردن بالش و متكا نيز استفاده مي­ شود.

...............................

گزارش: بابک رحیمیان