شيخ اشراق مبتکر آموزه علم حضوري

به گزارش خبرگزاری مهر، آراء شيخ شهاب الدين سهروردي (549 – 587 ق) معروف به "شيخ اشراق" نقطه عطفي در روند شكل گيري و باروري آموزه "علم حضوري" است. براي اولين بار در آثار او، آموزه "علم حضوري" را اصطلاحي جا افتاده مي يابيم. گرچه ابن سينا نيز تحليل روشني از حقيقت علم حضوري ارائه كرد و در مورد آن، تعبيرهايي همچون "حاضر"،"غير محتجب"و "غير غائب"را كه به روشني از اين آموزه حكايت مي كنند، به كاربرد، اما با وجود اين،به نظر مي رسد تا عصر شيخ اشراق "علم حضوري" به صورت اصطلاحي شناخته شده و قسيم علم حصولي مطرح نبود.

شيخ شراق نه تنها در ابتكار اين اصطلاح و جا افتادن آن در فلسفه و كلام اسلامي نقش مهمي ايفا كرد، بلكه او سهم اعجاب برانگيزي در به كارگيري آموزه علم حضوري در حل دشوارترين مسائل فلسفي همچون مسئله "علم خداوند به ماسوا" دارد. او علم خداوند به مخلوقات، از جمله جهان مادي و محسوس را حضوري شمرد و بدين گونه بر گستره علم حضوري افزود. از منظر شيخ اشراق، نه تنها علم هر مجردي به ذات خود حضوري است چنانكه فارابي و ابن سينا اين نظريه را پذيرفته بودند بلكه علم هر علتي از جمله واجب الوجود به آثار و معاليل خود نيز حضوري است.

شيخ اشراق در مشارع و مطارحات، پس از نفي نظريه اتحاد صورت مدَرك و معلوم با عالم و مدرِك،در باب تحليل حقيقت ادراك، خاطر نشان مي سازد كه ادراك نفس به ذات خود از راه صورت ذهني نيست. اين ادراك، ادراكي است هميشگي و ثابت، بدون آنكه بر صورت ذهني متوقف باشد. البته انسان از راه صورت ذهني به خود، معرفت حصولي نيز دارد، اما اين معرفت پس از علم حضوري به خود حاصل مي شود. در واقع، اين معرفت حصولي تعبير و تفسير علم حضوري نفس به ذات خود است. از اين رو كساني كه از راه مقارنت صورت اثبات كرده اند كه هر مجردي به ذات خود عالم است،مرادشان معرفت حصولي است و نه حضوري.

اشخاصي كه از راه قاعده "هر معقولي اگر قائم به ذات بوده، مجرد باشد، عاقل ذات خود است"علم هر مجردي را به ذات اثبات كرده اند مرادشان علم ارتسامي و از راه صورت است، نه علم حضوري، از اين رو شيخ اشراق نقد اين نگرش اظهار مي دارد؛ حد و سط در"ما يعقل يجب ان يعقل" مقارنت با صورت ذهني است و علم واجب الوجود از راه مقارنت صورت ذهني نيست. بدين روي از منظر شيخ اشراق نمي توان به فيلسوفان پيشين به صرف اين كه اتحاد مدرك و مدرك در گفته هايشان ديده مي شود، نسبت داد كه از منظر آنها، علم ذات به ذات حضوري است البته تعبيرهايي همچون "وجوده لذاته عين علمه بذاته"يا "فذاته حاضره لذاته"يا "غير غائب"يا "غيرمحتجب عن ذاته" كه برخي به كاربرده اند. اشاره،بلكه ظهور در علم حضوري دارد.

به نظر مي رسد اين گفته شيخ اشراق نكته صحيحي است كه بايد در فهم پيشينيان بدان توجه كرد. شايد به اين دليل است كه وي پس از اين مباحث و نيز نقد نظريه حكماي مشاء در باب "علم واجب به ماسوا"به اثبات حضوري بودن علم انسان به ذات خود و نفي حصولي بودن آن مي پردازد و براي آن استدلال اقامه مي كند. در هر صورت او بهترين راه حل مسئله را توجه به علم انسان نسبت به ذات خود مي داند، بلكه از اين راه مي تواند به حل مسئله علم واجب تعالي نيز بپردازد. از اين رو، به نفي حصولي بودن علم انسان به ذات خود و اثبات حضوري بودن آن مي پردازد و چند وجه براي آن ذكر مي كند،سپس اقسام ديگر علم حضوري را از منظر خود بر مي شمارد.

حاصل آن كه مي توان مبتكر جعل اصطلاح"علم حضوري" را شيخ اشراق دانست. او بود كه براي اولين بار،اين اصطلاح را دقيقا در مقابل علم حصولي به كار برد، به تمايز علم حضوري و حصولي تصريح كرد و تفاوت ميان آن دو را آشكار ساخت. براي اولين بار او بود كه خاطر نشان كرد امتياز علم حضوري از حصولي اين است كه علم حضوري نياز به مطابقت با واقع ندارد، بلكه خود عين است اين علم حصولي است كه نياز به مطابقت با واقع دارد. حتي اگرشيخ اشراق را مبتكر و مبدع اصطلاح"علم حضوري" در علم به ذات ندانيم، بدون ترديد، نمي توان در ابتكار وي در قلمرو علم حضوري و اقسام آن ترديد كرد. براي اولين بار او بود كه علاوه برعلم ذات به ذات، علم خداوند ماسوا و نيز علم انسان به قواي ادراكي و تحريكي خود و علم انسان به صور ذهني خود را حضوري دانست؛ بلكه اوعلم انسان به حالات يا انفعالات نفساني، همچون ادراك درد، و نيز علم انسان به مبصرات جهان محسوس را اشراقي و حضوري شمرد.