هیرمند رودخانه‌ای که دیگر نمی‌گرید/ ضعف دیپلماسی در تامین حقابه

به گزارش خبرنگار مهر، سیستان که روزگاری به‌عنوان انبار غله ایران از آن یاد می‌شد و قوت بسیاری از مردم کشور را مهیا می‌ساخت حال به دلیل خشکسالی و نامهربانی‌های طبیعت، ساکنانش را بر آن داشته تا برای امرار معاش دست نیاز به سوی دولتمردان بلند کنند.

خشکیدگی تالاب هامون به‌عنوان هفتمین تالاب بین‌المللی جهان در حال حاضر زندگی بسیاری از ساکنان حاشیه آن را نیز به خشکی کشانده است و چینی نازک اقتصاد آنها را ترک بخشیده است.

هامون که تا کمتر از دو دهه قبل میزبان بیش از صد ها هزار پرنده مهاجر بود سال هاست که رنگ پرواز را ندیده و آوای میهمانان محیط زیست خود را نشنیده است.

زنان و کودکان سیستانی که تا دیروز از نیزارهای انبوه میان دریاچه کارگاه های ایجاد اشتغال و تولید صنایع دستی بنا کرده بودند امروز تارو پود خانواده شان را فقر و تنگدستی فرار گرفته است و اقتصاد خانواده شان به اندازه قطر نی باریک و شکننده شده است.  

قطع جریان آب هیرمند و خشکی هامون جمعیت 120 هزار راسی گاو های سیستانی را  که تا دیروز در 70 هزار هکتار از اراضی دریاچه به چرا مشغول بودند به کمتر از 20 هزار راس تقلیل داده است.

سرنوشت انبار غله ایران

هامون در حال حاضر توفان شن و گرد و غبار برای ساکنان حاشیه خود به ارمغان دارد آنهم نه به رسم و پیمان گذشته و به مدت 120 روز بلکه بیش از 200 روز و تا جایی که دیگر هیچ پنجره خانه ای رنگ آفتاب را به خود نبیند.

فقر و ناامنی، زوال صنایع دستی، مهاجرت خانواده های سیستانی به استان های شمالی کشور و ابتلا به بیماری‌های تنفسی تنها بخشی از سرنوشت غم انگیز انبار غله ایران است که مردم را در انتظار فرو برده است تا شاید به واسطه این همه شور بختی باری دیگر دختر پادشاه سیستان به حال آنها بگرید و زندگی در هامون جاری شود.

حقی که ناحق شد

با جدا شدن افغانستان از خاک ایران در سال ۱۸۵۷ میلادی به موجب معاهده پاریس، مسئله حقابه رودخانه هیرمند به یکی از مسائل مهم سیاسی، اجتماعی و زیست محیطی دو کشور مبدل شد.

 پس از شکست مذاکرات متعدد میان سران حکومتی ایران و افغانستان در سال‌های ۱۳۰۹ و ۱۳۲۷ با مداخله سه کشور آمریکا، کانادا و شیلی، قراردادی در سال ۱۳۵۱ میان سران حکومتی دو کشور در کابل منعقد و مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و دریاچه هامون باشد.

 این قرارداد میان محمد موسی شفیق نخست‌وزیر وقت افغانستان و عباس هویدا نخست‌وزیر حکومت وقت ایران در کابل امضا شد.

پیش از امضای این معاهده همواره کشمکش‌هایی بر سر چگونگی استفاده از آب هیرمند میان افغانستان و ایران وجود داشت و دو طرف با امضای این معاهده خواستند تا بر این مشکل نقطه پایان بگذارند.

از اواخر دهه ۱۳۷۰ و همزمان با کاهش نزولات جوی و حاکم‌ شدن شرایط خشکسالی بر سیستان، میزان ورودی آب هیرمند به هامون مرتباً کاهش یافت.

به دلیل عدم حاکمیت و دولتی مقتدر در افغانستان ساخت سد کجکی با ظرفیت ۱۸۰۰ میلیون مترمکعب بر روی هیرمند و نصب و به‌کارگیری انواع پمپ در مسیر رودخانه هیرمند جهت کشت خشخاش توسط کشاورزان افغانی، خشک شدن دریاچه هامون که هفتمین تالاب بین‌المللی جهان است را در پی داشته است.

چه باید کرد؟

بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند اگرچه عملکرد دولت افغانستان در ساخت سد کجکی بر رود هیرمند و همچنین منحرف ساختن آب این رود یکی از عوامل اصلی در خشک شدن دریاچه هامون است اما سهم دولتمردان ایرانی به دلیل دیپلماسی ضعیف در قبال کشور همسایه در این فاجعه زیست محیطی بسیار زیاد است.

بسیاری از صاحبنظران بر این عقیده اند که با وجود همکاری بی شائبه ایران در قبال ترانزیت کالاهای اساسی به کشور افغانستان و تامین نیازهای آنها از طریق بندر چابهار و همچنین فراهم سازی بستر مناسب برای سرمایه گذاری و استفاده تجار افغانی از امکانات و ظرفیت های موجود لذا بی توجهی به موضوع حقابه از طرف دولت افغانستان همکاری یک جانبه و بدون تعامل با کشور ایران است.

پیگیری تامین حقابه از وظایف وزارت امور خارجه است

رئیس فراکسیون نجات دریاچه هامون با بیان اینکه حقابه ایران از طریق وزیر امور خارجه پیگیری خواهد شد افزود: در این رابطه نامه‌ای از فراکسیون به دفتر رئیس جمهور فرستاده شده است تا هرچه زودتر در راستای حل مشکل با مجلس همکاری لازم انجام پذیرد.

سید باقر حسینی در گفتگو با مهر اظهار داشت: برای نجات هامون باید تامین حقابه و از طریق رود هیرمند انجام شود که این مهم در دستور کار قرار گرفته است.

نماینده مردم زابل، زهک، هیرمند، هامون و نیمروز با اشاره به اینکه رفع این مشکل نیاز به مذاکرات فراملی دارد ادامه داد: در این راستا وزیر امور خارجه کشور باید با جدیت موضع نجات هامون و تامین حقابه از طرف کشور افغانستان را دنبال کند.

وی با بیان اینکه مسئول اصلی مطالبه حقابه رودخانه هیرمند وزارت امور خارجه است ادامه داد: در این رابطه با آقای ظریف وزیر امور خارجه مذاکراتی انجام شده است.

وی یادآور شد: متاسفانه به دلیل خشکسالی این دریاچه حیات بسیاری از مردم به دلیل ابتلا به بیماری‌های مختلف و همچنین امرار معاش به مخاطره افتاده است و اگر این وضعیت به همین منوال پیش برود به دلیل مهاجرت بی رویه روستائیان و خالی شدن مرز از سکنه با پدیده نامنی و ضعف امنیتی در مرز های شرقی روبرو خواهیم شد.

حسینی افزود: حتی فروش قانونی سوخت و حمایت از مرزنشینان نیز به دلیل عمق مشکلات موجود نتوانسته است مردم مرزنشین را در این منطقه نگاه دارد و سیستان به عنوان انبار غله ایران وضعیت بسیار بحرانی را سپری می‌کند.

وی افزود: به دلیل وزش بادهای فصلی و پدیده شن‌های روان که به‌خاطر بی توجهی به موضوع مالچ پاشی کشورهای همسایه سال به سال بیشتر شده بسیاری از روستاهای سیستان در زیر خروارها شن مدفون شده است.

نماینده مردم زابل متذکر شد: اگر به خاطر مشکلات معیشتی روستاهای نوار مرزی سیستان و بلوچستان همچنان تخلیه شود حوادثی تلخ‌تر از حادثه سراوان امکان وقوع پیدا می‌کند.

در این راستا حلیمه عالی نماینده دیگر مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی نیز با اشاره به طرح سوال از وزیر امور خارجه مبنی‌بر ضعف دیپلماسی ایران در مورد حقابه سیستان از وزارت امور خارجه خواسته است تا به این سوال پاسخ دهد که چرا در طول ۱۶ سال گذشته اقدام موثری در این مورد از جانب این وزارتخانه صورت نگرفته است؟

افغانستان تابع قوانین بین المللی نیست

مدیرکل محیط زیست سیستان و بلوچستان نیز با بیان اینکه تاکنون تفاهم‌نامه‌های متعددی در زمینه تامین حقابه تالاب هامون توسط این سازمان و طرف افغانی به امضا رسیده است گفت: متاسفانه افغانستان ازقوانین بین‌المللی تبعیت نمی‌کند و بر همین اساس تا کنون سهم ایران از این رود بی‌پاسخ مانده است.

خسرو افسری در گفتگو با مهر اظهار داشت: کشور افغانستان باید بر اساس توافق انجام شده سالانه حدود ۸۲۰ میلیون متر مکعب حق آبه تالاب هامون را تامین کند اما متاسفانه تاکنون به این تعهد عمل نکرده است و این مسئله در کنار عوامل تغییر اقلیم و خشکسالی موجب خشک شدن کامل تالاب هامون شده‌است.

وی ادامه داد: وسعت تالاب هامون حدود ۵۷۰ هزار هکتار است که از این میزان ۴۰۰ هزار هکتار در خاک ایران و ما بقی در خاک افغانستان قرار دارد که برای حفظ حیات در این دریاچه سالانه نیاز به ورود 7 میلیارد متر مکعب آب است.

وی خشکسالی مستمر در طی سال‌های گذشته و همچنین عملیات سد سازی در کشور افغانستان و کنترل آب‌های مرزی توسط این کشور را از عوامل مهم و تاثیرگذار در خشکیدد شدن تالاب هامون عنوان کرد.

وی با اشاره اینکه این دریاچه نقش بسیار مهمی در خنک کردن آب و هوای منطقه در زمان وزش بادهای ۱۲۰ روزه دارد افزود: با خشکیدگی تالاب هامون حجم زیادی از رسوبات به همراه باد به حرکت درآمده و موجب افزایش گرد و غبار و آلودگی هوا در منطقه شده است که در بسیاری از موارد این آلودگی از 5 برابر حد بحران نیز فرا رفته و لذا موجب تهدید حیات انسانی و جانوری شده است.

افسری بیان داشت: خشکيدگی این دریاچه و مشکلات زيست محيطي به وجود آمده تنها به منطقه سیستان ختم نمی‌شود بلکه تمامی شهرهاي استان را تحت الشعاع خود قرار داده است و دامنه این بحران و گرد و غبار ناشی از آن تا درياي عمان نیز کشيده شده است.

................................

گزارش : بابک رحیمیان