به گزارش خبرنگار مهر، گاهی تاریخ آنچنان پیچیده و سر به مهر است که برای برملا شدن نیازمند یک نگاه پرسشگرانه است تا وقایع و پدیده‌های در دل خود را بازگو کند و گاهی طبیعت سرزمینی آن قدر بکر و گسترده و پررمز و راز است که برای شناخت بیشتر آن باید قدم در راه گذاشت.
مستندسازان از جمله کسانی هستند که با نگاه پرسشگرانه و همت پیمودن راه‌های سخت می‌توانند هم تاریخ را کالبدشکافی کنند و هم زیبایی‌های سرزمینی را دریافته و در مقابل چشمان دیگران به تصویر بکشند.
عباس صالح مدرسه‌ای، مستند سازی است که نامش با گونه‌ای از فیلم‌های مستند همراه است که کمتر مستندسازی به دنبال ساخت و تولید آنها بوده است؛ انتخاب مضامینی چون زندگی و یا مرگ، تولید فیلم‌های مستندی که فاقد منابع تصویری‌اند و انتخاب موضوعات پرچالشی که نیازمند شهامت یا لااقل بی‌پروایی خاصی است.
او از دوران نوجوانی، به خاطر ذوق هنری‌اش، به عکاسی، قصه نویسی و فیلمسازی روی آورد. فیلم‌های «آرزو»؛ «فرار»؛ «بلیط اتوبوس»؛ «کیف پول» و «زنگ تفریح» از جمله فیلم‌های کوتاه و داستانی اوست و «لحظه‌های دیر»؛ «رویش سبز»؛ «فکر بلبل همه آنست...»؛ «نشان از بی نشان ها»؛ «آبی قرمز»؛ «بی نام و نشان»؛ «دارالشفاء»؛ «پیامبران سرزمین ما»؛ «مردی از آسمان»؛ «ازخاک تا افلاک»؛ «مجموعه امام زادگان تهران»؛ «مجموعه فرصت»؛ «آهنگ ابدیت»؛ «منتظر تا صبح فردا»؛ «چند رکعت عشق (مستند سینمایی)»؛ «خطوط زرین»؛ «نامه ای به مقصد بهشت»؛ «خورشید مصر»؛ «تنها تو برای همیشه ای»؛ «من و ناصر»؛ «آوای عشق»؛ «خورشید مصر»؛ «روایت صبر» نیز از جمله فیلم‌های مستند این فعال عرصه فرهنگ و هنر کشورمان است.
عباس صالح مدرسه‌ای در دوره دیگری از فعالیت‌های فرهنگی هنری‌اش، به روزنامه نگاری و تألیف کتاب پرداخت. تاکنون چندین کتاب به قلم او منتشر شده است: «تابسان امسال»؛ «چکمه و تازیانه»؛ «دختر»؛ «تابستان 57»؛ «جایی که هیچ کس نیست»؛ «زنگ تفریح»؛ «در آغوش مرگ»؛ «فوتبال، از عشق تا عشق»؛ «دانستنیهای عاشورا»؛ «پیامبران سرزمین ما»؛ «آقای رئیس جمهور» از جمله آثار وی است.
او برای نخستین بار طی سفری تحقیقاتی، مرقد پیامبران الهی را در ایران به مردم معرفی کرد. سلسله مقالات «پیامبران سرزمین ما» در سال 1372 در تعدادی از مطبوعات کشور منتشر شد و دانشوران و صاحب نظران از آن استقبال کردند.
نمایشگاه عکس‌های این سفر در مراکز فرهنگی برپا و با اقبال عمومی و بین المللی رو به رو شد و بالاخره حاصل این تحقیقات به صورت فیلم مستندی با نام «پیامبران سرزمین ما» به تصویر کشیده شد؛ این فیلم که بارها از شبکه‌های متعدد سیما پخش شده، به جشنواره‌های مختلف راه یافته و بارها مورد تقدیر قرار گرفته است.
اکنون آخرین دست‌آورد فعالیت سه ساله گذشته وی مجموعه مستند «میراث جاودان» در مورد قم است. به این بهانه به گفتگو با او نشستیم تا از کم و کیف اثر جدیدش جویا شویم.
مهر: معمولا فیلم های مستند را در قالب مستندهای تک قسمتی دیده‌ایم و تولید مستندهای چند قسمتی تنها در سفارشات سازمان ها و یا رسانه ملی می گنجد، برایمان از مجموعه مستند میراث جاودان بیشتر بگویید؟
صالح مدرسه‌ای: قبل از هر چیز باید تاکید کنم که در دنیای رو به توسعه و پیشرو، نقش تمرکز بر تحقیق و ثبت و ضبط اسناد غیر قابل انکار است و در این میان مستندسازی از هر دست آن، چه در قالب اسناد مکتوب و چه در حوزه فیلمسازی، نقشی تعیین کننده دارد. بنابراین توجه به فیلمسازی مستند موجب ارتقاء دانش و فرهنگ عمومی است و اهتمام به آن جای تقدیر دارد.
اما درباره«مجموعه میراث جاودان». حدود سه سال پیش به همت اداره کل سیمای استان های سازمان صدا و سیما طرحی به نام نهضت مستندسازی در سازمان صدا وسیما مطرح شد که قرار بود طی آن مستندهایی با سازوکار حساب شده‌تری نسبت به آنچه پیشتر در حوزه فیلمسازی مستند در جریان بود، تولید شود.
میراث جاودان در این قالب از سوی مرکز صدا و سیمای نور مطرح شد. ابتدا قرار بود این کار، مجموعه‌ای 13 قسمتی با موضوع نگاه تاریخی، بوم شناسی، مردم‌نگاری و مشاهیر استان قم باشد. اما متاسفانه به مجموعه‌ای 5 قسمتی تقلیل پیدا کرد. بنابراین ما ناگزیر بودیم موضوعات را به گونه‌ای دیگر در این 5 قسمت بگنجانیم.
پس شما موضوعات را خلاصه کردید و موضوعاتی را که قراربود در مجموعه‌ای 13 قسمتی ارائه شود را در قالبی 5 قسمتی تولید کردید؟
خیر، هر موضوعی اقتضائات خودش را دارد و شما نمی‌توانید ملاحظاتی که خارج از پروژه وجود دارد را بی کم و کاست به پروژه تحمیل کنید. این درست پاشنه آشیل محصولات تولیدی ما از هر دست، چه فرهنگی و چه صنعتی است.
گاهی به دلیل کمی بودجه از سرو ته صحنه‌ها زده می‌شود، گاهی به دلیل کمبود زمان تولید، از کیفیت کاسته می‌شود. من در میان آثارم تلاش کرده‌ام فقط به اقتضائات پروژه فکر کنم تا مضایقی که از بیرون به آن تحمیل می‌شود در محتوا و شکل آن تاثیر منفی نگذارد. بنابراین اتفاقا از این 5 قسمت 3 قمست را به تاریخ اختصاص دادم.
تجربه ما از فیلم های تاریخی فیلم هایی با ساختاری گفتار محور و نماهایی طولانی و کم تحرک هستند. اگر شما هم از این فرم تبعیت کرده باشید، پس باید با مجموعه‌ای خسته کننده مواجه باشیم.
با شما در مورد فرم و قالب فیلم های مستند تاریخی به خصوص آنچه که به غلط به ساختار فیلم های مستند تلویویونی مشهور شده اند، موافقم؛ به این معنی که عموما ساختار این گونه فیلم ها بر نریشن استوار شده و معمولا اطلاعات کم اهمیتی را با جزئیات زیاد ارائه می‌کنند. اما به نظرم نگاه به تاریخ باید نگاهی پرسشگرانه باشد. باید روابط علت و معلول موضوعات جستجو شود و به این طریق درام مستتر در هر پدیده تاریخی نمایش داده شود.
ما در نگاه تاریخی به قم همین روش را دنبال کردیم. یعنی تلاش کردیم تا دلایل وقوع حوادث برهه‌های تاریخی را بیابیم و آنها را به نمایش بگذاریم. رسیدن به این دست مایه نیازمند تحقیقات گسترده و بررسی موازی وقایع تاریخی نه فقط در مقطع تاریخی در آن منطقه، که در مقاطع مختلف تاریخی و در سطح کشور بود.
بنابراین بیشترین زمان تولید به پیش تولید اختصاص داشت و وقت زیادی صرف جمع‌آوری اسناد مختلف شد. ما در هر واقعه تاریخی به دنبال روایت دراماتیک آن بودیم و توانستیم این روایت را از دل هر حادثه‌ای بیرون بکشیم. بنابراین شما با شروع فیلم با آن همراه می شوید و روند حوادث، شما را تا انتها با خود همراه می کند.
چرا سه قسمت به تاریخ اختصاص دادید؟ این تقسیم‌بندی چگونه بدست آمده؟
با مطالعه دوره‌های تاریخی متوجه سه دوره تاریخی در قم شدیم. اولین دوره به پیش از تاریخ تا ورود اسلام به این خطه اختصاص دارد.
ما متوجه شدیم، منطقه قمرود عناصری از روزهای اولیه حضور تمدن در این منطقه را تا به امروز با خود حمل کرده. همانگونه که شما ژن پیشینیان خود را به همراه دارید، شکل امروزی قم گونه‌ای از تمدن کهن قمرود است.
اولین نیایشگاه های باستانی در فلات ایران در این منطقه ساخته شده و عجیب نیست که امروز قم شهری مذهبی باشد. یافتن خط ارتباط این پدیده ها و نمود آنها تا طلوع اسلام در این خطه یک قسمت را پوشش داده است.
ورود اسلام و اعتلای دولت ایرانی اسلامی و نجد آن در دوره صفوی با توجه به علاقمندی آن سلسله به خاندان پیامبر، بخش مهمی از تاریخ سیاسی اجتماعی کشور را شکل می دهد.
این دوران می‌توانست تاثیر شگرفی در چهره کشور ایجاد کند و توجه به آن در شکل‌گیری چهره امروزی قم، از نگاه گروه محققین ما پنهان نماند. هرچند ما می‌توانستیم ادامه این توجه و تکامل صورت شهر قم را تا دوران قاجار امتداد دهیم، لیکن انبوه وقایع تاریخی و تنوع آنها ما را وادار کرد تا فروپاشی نظام سیاسی صفویه را به انتهای قسمت دوم مجموعه میراث جاودان گره بزنیم.
حمله افغان‌ها و برآمدن افشاریه و توجه نادر به کشور گشایی‌هایش تاثیراتی در منطقه داشت که زمینه ساز شکل گیری قاجاریه را فراهم می‌ساخت. قاجاریه نیز به مانند صفویان در توجه به قم و چهره آن موثر بودند.
شاید تا سال‌ها کالبد شهر قم محصول تاثیرات قاجاریه بر شهر بوده و در آخر نقش بی بدیل قم و مردمانش در ایجاد و به ثمر نشاندن حرکت‌های اجتماعی معاصر، از جنبش تنباکو گرفته تا انقلاب اسلامی، می‌توانست پایان بخش تاریخ در مجموعه میراث جاودان باشد.
دو قسمت دیگر را به چه موضوعاتی اختصاص داده‌اید؟
قسمت چهارم به اقلیم قم توجه کرده است. در این قسمت مناطق جغرافیایی قم، پوشش گیاهی و جانوری آن و زیستگاه‌های طبیعی را مورد مطالعه قرار دادیم و قسمت پنجم را به مشاهیر و شخصیت‌های استان اختصاص داده‌ایم.
تصور عامه، قم را استانی کویری و لم یزرع می داند، آیا شما چیزی بیشتر از این یافته‌اید؟
در نگاه اول همینطور است که شما اشاره کردید. اما صرف‌نظر از اینکه قم کویرهای گسترده‌ای دارد و طبیعت چنین پهنه‌ای کمتر شناخته شده و زیبایی‌هایش دیده نشده و پوشش جانوری‌اش کمتر مورد مطالعه یا موضوع فیلم مستند ایرانی قرار گرفته است، قم دارای مناطق کوهستانی در جنوب و جنوب غربی است.
این عرصه، گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری را در خود جا داده است. یوز آسیایی از نمونه‌های منحصر و رو به انقراضی است که استان قم یکی از معدود زیستگاه‌هایش در فلات ایران است. گونه‌های متنوع گیاهان کوهی که بیشتر کاربردی دارویی دارند.
منطقه بی‌نظیر پلنگ دره از مناطق منحصر به فردی در کشور است که محققان و زیست‌شنان صاحب نامی در آنجا ترم‌های مطالعاتی خود را دنبال می کنند.
پارک ملی کویر یکی از مهمترین مناطق حفاظت شده در کشور، در این استان قرار دارد و یکی از مهمترین منابع ذخیره سازی طبیعی گاز در مرکز ایران در اینجا واقع شده است. به نظرم اطلاعات مختصری از این استان در میان مردم وجود دارد. مردم تقریبا قم را با زیارتگاه‌ها و سوهانش می‌شناسند. اما بد نیست بدانید قم کانون تولید یکی از نفیس‌ترین قالی‌های ایرانی است، همچنین در اینجا آثار نفیس چوبی و سفالی تولید می شود.
بنابراین شما موضوعات زیادی دارید که بتوانید مجموعه مستند میراث جاودان را ادامه دهید؟
البته، همانطور که پیشتر عرض کردم، این مجموعه‌ای در 13 قسمت بود که متاسفانه به دلایلی به 5 قسمت تبدیل شد.
بزرگترین کتابخانه کتاب‌های خطی در کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشی نجفی قرار دارد. این کتابخانه معدنی از منابع علمی، سفرنامه‌ها و تحقیقات است که به تنهایی می تواند موضوع چندین مستند قرار گیرد و تنوع قومیت‌های مستقر در قم امروز، کوچ و سکونت تعداد زیادی از سایر ملل در این شهر و تنوع و همزیستی این فرهنگ‌ها در کنار هم موقعیت منحصربه فردی برای قم ایجاد کرده است که هریک فیلم های مستند جذابی را شکل می‌دهند.
نظر شما