یک دهه آرزوهای بی‌ثمر در راه سلامت/ نهال خودمراقبتی را در دلمان بکاریم

به گزارش خبرنگار مهر، سال 1382 که هفته سلامت در تقویم رسمی کشور گنجانده شد، قرار بود «زندگي آينده‌مان را با ايجاد محيط‌هاي سالم براي كودكان بنا كنيم»، سال 83 گفتیم «جاده سالم تصادف ندارد»، سال 84 قرار بود «به سلامت تك تك مادران و كودكان اهميت دهيم»، سال 85 فقط شعار دادیم «همه با هم براي سلامتي» تلاش کنیم، سال 86 می‌خواستیم «آينده‌اي مطمئن با سرمايه‌گذاري در سلامت» را تضمین کنیم، سال 87 «حفاظت از سلامت در برابر تغييرات آب و هوايي» و سال 88 «سلامت در حوادث و بلایا» را شعار کردیم، سال 89 قرار بود «شهرنشینی و سلامت» را بهم پیوند دهیم تا زندگی شهرنشینان سالم‌تر شود، سال 90 که رسید «مقاومت به داروهای ضدمیکروبی، یک تهدید جهانی» بود، سال 91 «زندگی سالم؛ طول عمر بیشتر» انگیزه‌ای شد که شعار سازمان جهانی بهداشت را به «سالمندی و سلامت» تعبیر کنیم، پارسال هم قرار بود «فشار خون را جدی بگیریم.»

اکنون که یک دهه از این نامگذاری‌ها می‌گذرد، محیط‌های سالمی برای کودکان نداریم که آینده‌امان را بنا کنیم، جاده‌های سلامت ما که آنقدر خسارت‌بار است که هر لحظه تعدادی از هموطنانمان دچار مصدومیت و فوت می‌شوند، به سلامت تک تک مادران و کودکان اهمیت نمی‌دهیم، همه با هم برای سلامتی را فقط شعار دادیم، برای آینده‌ای مطمئن در حوزه سلامت سرمایه گذاری نکردیم، آب گوارا و هوای پاک کیمیای نایاب شده، انواع بلایای طبیعی و غیرطبیعی جانمان را به لب رسانده، شهرنشینی ما با سلامت بیگانه است، آنقدر دارو مصرف کردیم که به تهدید جهانی تبدیل شدیم، سالمندان ما هم که هر روز منزوی‌تر و تنهاتر می‌شوند، حدود 20 درصد مردم با قاتل خاموش (فشار خون بالا) دست و پنجه نرم می‌کنند، چاقی و کم تحرکی 50 تا 60 درصد مردان و زنان و ده‌ها پدیده نامیمون دیگر در حوزه سلامت؛ تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.

در همین یک دهه، 10 هفته متولیان بهداشتی و درمانی شبانه روز بسیج شدند و برنامه‌های بسیاری اجرا کردند، اما آنچه هرگز به جایی نرسید اهداف اصلی برگزاری هفته سلامت است.

امسال که شعار روز جهانی سلامت از «موجودات کوچک؛ تهدید بزرگ» به «یک عمر سلامتی با خود مراقبتی» تغییر یافت، شعاری جامع گفته شد تا بیشتر شعارهای یک دهه گذشته را در بر بگیرد.

خودمراقبتی؛ واژه‌ای به وسعت یک عمر که زمینه‌ساز رویش و شکوفایی افراد، تضمینی برای سلامت فرد و جامعه، سدی در برابر بیماری‌های روحی و جسمی و گامی مهم در راستای ارتقای سلامت جامعه است.

اصلاح سبک زندگی و تغذیه؛ رهاورد خودمراقبتی جسمی

خودمراقبتی دارای قلمرو وسیعی است که در چهار بعد مهم جسمی، روانی و عاطفی، اجتماعی و معنوی قابل بررسی است اما دکتر باقر محمودی مدیرگروه مبارزه با بیماری‌های مرکز بهداشت استان قم در بعد خودمراقبتی جسمی به دو مقوله بیماری‌های واگیر و غیرواگیر اشاره دارد و می‌گوید: دو مرحله برای این دو نوع بیماری وجود دارد که یکی پیشگیری از ابتلا بیماری است که در روایات اسلامی و طب سنتی و طب جدید تاکید شده پیشگیری بهتر از درمان است و هزینه کمتری دارد، دیگری درمان است که فرد باید تلاش کند بیماری‌اش بدتر نشود یا رو به بهبودی برود.

اما شعار امسال هفته سلامت بیشتر به پیشگیری و درمان بیماری‌های غیرواگیر تاکید دارد؛ بیماری‌هایی که به واسطه تغییرات در سبک زندگی و عادت‌های ناسالم روز به روز فراگیرتر می‌شود.

دکتر محمودی، اصلاح سبک زندگی را بیشترین تاکید مسئولان بهداشتی در مسئله خودمراقبتی جسمی می‌داند و می‌افزاید: اگر سبک زندگی و تغذیه مردم اصلاح شود، به گونه‌ای که با موازین بهداشتی همخوانی داشته باشد، پیشگیری جدی در بروز بیماری‌های غیرواگیر صورت می‌گیرد.

در حال حاضر 60 درصد زنان و 50 درصد مردان ساکن در استان قم دچار چاقی یا اضافه وزن هستند و اصلاح سبک زندگی و تغذیه می‌تواند در پیشگیری از بیماری‌های قلبی - عروقی، دیابت، سکته‌های مغزی و قلبی و... معجزه‌آسا باشد.

محمودی به کسانی که تمایل دارند گرفتار بیماری‌های مرگبار نشوند توصیه می‌کند تغذیه سالم داشته باشند، فست فود نخورند، از غذاهای سرخ کردنی کمتر استفاده کنند و برای تامین نیازهای غذایی بیشتر از غذاهای خانگی استفاده کنند.

مصرف الکل و استفاده از مواد دخانی و مواد مخدر جدید هم آفتی است که دامنگیر مبتلایان به بیماری‌های غیرواگیردار است، بنابراین دکتر محمودی معتقد است که اگر جامعه به سمتی برود که شهروندان از این مواد مضر استفاده نکنند، سلامتی آن دور از دسترس نیست.

این مقام مسئول در مرکز بهداشت قم تحرک بدنی را در پیشگیری از بروز بیماری‌ها مهم می‌داند و می‌گوید: حدود 40 درصد از مردم کشور ما دچار کم تحرکی یا کمبود فعالیت‌های فیزیکی هستند. این آمار در استان قم بالای 45 درصد افراد بالای 30 سال است.

آگاهی‌رسانی لازمه خودمراقبتی اجتماعی

گسترده بودن روابط و تعاملات اجتماعی این ویژگی برجسته را دارد که با تقویت سیستم ایمنی بدن، ما را در برابر بیماری‌ها محافظت می کند. نیازهای اجتماعی چون محبت، دوستی، با هم بودن و... تشکیل دهنده روابط اجتماعی ما هستند که در تامین و حفظ سلامت جسمی و روانی ما نقش حیاتی دارند.

به گفته حسن غفاری‌فر، استاد دانشگاه و جامعه شناس، معتقد است که لذت روابط اجتماعی مثبت و وجود خانواده و دوستان در کنار ما می تواند به کاهش استرس و سلامت روانی و جسمی کمک کند.

اما این جامعه شناس با بیان عناصری همچون پاداش، تنبیه، کارکردهای پنهان و آشکار و مثبت و منفی در رفتار انسان، خودکنترلی را در تاثیرپذیری از رفتار دیگران مهم می‌داند و با ذکر مثالی می‌گوید: پدری که وارد خانه می‌شود و بر روی یک بخش از سیما یا صدا یا رفتاری خاص تاکید می کند آرام آرام فرزندان را به آن سمت سوق می‌دهد. این همان اصل پیامد پنهان است که جنبه مثبت و منفی دارد. اینکه پدر خانه نسبت به سهم و محیط خانواده بی‌توجهی کند پیامد منفی این رفتار است.

غفاری‌فر به ضعف در آگاهی رسانی به مردم اشاره دارد و این مهم را ابزاری برای تحقق خودکنترلی ذکر می کند.

او معتقد است که در بحث سلامت اجتماعی باید ابزارهای تشویقی در نظر گرفت و هدف، سود، هزینه مقدمات و لازمه رسیدن به سود را برای فرد گفت تا بتواند برای رسیدن به خودکنترلی تصمیم بگیرد.

خانواده کانون خودمراقبتی روانی و عاطفی

خودمراقبتی روانی و عاطفی به عنوان یکی دیگر از ابعاد خودمراقبتی از آنجا حائز اهمیت است که عوامل مختلفی از جمله عوامل زیستی، محیطی، اجتماعی و اقلیمی در بروز بیماری‌های روانی تاثیرگذارند اما مسئله مهم‌تر آنکه اختلالات روانی و عاطفی اگرچه به دیگران سرایت نمی‌کند ولی به طور یقین دیگران را تحت تاثیر تبعات منفی خود قرار می‌دهد.

اختلالات روانی و عاطفی در هر سنی ممکن است بروز کند و به گفته محمد کیهانی یکی از روانپزشکان قم، برخوردهای خانوادگی در به وجود آمدن این اختلالات تاثیر دارند.

شاید همین مسئله و ناقص بودن الگوهای خانوادگی در اثر تغییر سبک زندگی باعث شده که این روانپزشک، توجه به خانواده را محور مراقبه‌های روانی و عاطفی بداند.

کیهانی می‌گوید: در زمینه آرامش روانی و عاطفی صحبت‌های زیادی مطرح شده ولی متاسفانه از نظر کاربردی و درمانی هنور در مرحله اولیه هستیم. لازمه تحقق این آرامش این است که مردم را در مورد مسائل روانی و عاطفی، درست فکر و اندیشه کردن و آرامش طبیعی راهنمایی و ارشاد کنیم.

وی معتقد است که این روش باید از درون کانون خانواده شروع شود تا با تربیت صحیح کودکان و اعضای خانواده، آرامش طبیعی و امنیت روانی و عاطفی به جامعه سرایت کند.

این روانپزشک گرچه پیشگیری و بیماری را دو مسئله اصلی در مسائل روانی و عاطفی افراد می‌داند ولی به اعتقاد او پیشگیری از ایجاد مشکلات روانی و اختلال در بهداشت روان مهم‌تر و نتیجه‌بخش‌تر از درمان است، بنابراین باید از تمامی قوانین و دستورالعمل‌های فرهنگی، مکتبی و مذهبی برای پیشگیری از بروز اختلالات روانی و عاطفی استفاده کرد.

همکاری بین همه گروه‌هایی که در مسئله آموزش نقش دارند از جمله روحانیون، دانشگاهیان و... نکته دیگری است که از نظر این استاد دانشگاه برای پیشگیری در بروز اختلالات روانی و عاطفی لازم است.

وی می‌گوید: فشارهایی که به تدریج در زمینه‌های مختلف به خانواده‌ها وارد شده، موجب شده خانواده‌ها آرامش خودشان را آن طور که باید نداشته باشند، بنابراین باید در مسائل اجتماعی، تربیتی و اقتصادی روش‌های کاربردی برای ارشاد و هدایت خانواده‌ها اجرا شود.

کیهانی گریزی هم به سنتی بودن و حتی خرافه گرایی در درمان اختلالات روانی و عاطفی می‌زند و معتقد است که دولت یازدهم تصمیم دارد به مسئله سلامت سامان بدهد. او می‌افزاید: درمان‌ها هنوز سنتی و حتی از طریق فال گرفتن است و در این زمینه مشکلات فرهنگی وجود دارد که متاسفانه حل نشده است.

این روانپزشک ابراز امیدواری کرد که مسئولان و مردم برای بیماری‌های اعصاب و روان همچون بیماری‌های جسمی ارزش قائل شوند.

نظاره‌کردن شاهکار آفرینش؛ لازمه مراقبه معنوی

بعد دیگری از خود مراقبتی که شاید بتوان آن را مهم‌ترین نوع خودمراقبتی دانست، مراقبه معنوی است که روشی است برای برقراری با خالق بی‌همتا تا به درک درست و واقعی از زندگی برسیم و استعدادهای وجودی خود را شکوفا کنیم.

در این زمینه بنیانگذار موسسه بهداشت معنوی و رئیس انجمن معنویت نوین، مراقبه معنوی را راهکار تاثیرگذاری برای رسیدن به سایر خودمراقبتی‌ها می‌داند و می‌گوید: استفاده هدفمند از فکر و توجه آگاهانه فرد به حضور خداوند و آیات و نشانه‌های او یکی از عواملی است که حالت خودمراقبه‌ای را در انسان به وجود می‌آورد.

به گفته حجت‌الاسلام حمیدرضا مظاهری سیف، تمرین و استمرار مراقبه باعث می‌شود انسان به تدریج حضور دائمی در محضر خداوند سبحان را تجربه کند و این احساس زیبا می تواند آثاری را در سلامت روان او ایجاد کند که احساس وجود یک حامی و یک قدرت بیکران داشته باشد و این مسئله باعث افزایش کارایی انسان می‌شود.

وی معتقد است که نباید آثار مراقبه‌های معنوی را جایگزین سلامت معنوی کرد و در این زمینه می‌گوید: متاسفانه به دلیل اینکه رشد و شکوفایی معنوی تاثیر زیادی در سلامت معنوی و حتی جسمی دارد، مجموعه‌هایی که در حوزه بهداشت و درمان و سلامت از جمله سازمان جهانی بهداشت فعالیت می کنند اصل سلامت معنوی را کمتر جدی گرفتند و به آثار و پیامد آن بر روی سلامت جسم و روح انسان تاکید دارند، در حالی که نباید اصالت نباید اصالت سلامت معنوی را از دست بدهیم.

مظاهری سیف می افزاید: شکوفایی و کشف استعدادهای عظیم بشری که خداوند در وجود انسان به ودیعه نهاده است حوزه عظیمی از وجود انسان است که سایر ابعاد ما در برابر آن بسیار کوچک است.

این کارشناس بهداشت معنوی مصادیقی از خودمراقبتی معنوی اشاره دارد و می گوید: آنچه در قرآن کریم بر روی آن تاکید شده، توجه و نظاره به آفرینش است؛ مثلا نگاه کردن به غروب یا طلوع خورشید، نگاه کردن به گلی که روئیده، در دل شب به آسمان پرستاره نگاه کردن و... در واقع ما به این نگاه کردن‌ها دعوت شدیم.

وی نظاره کردن و نگریستن را لازمه ورود به تفکر مراقبه‌ای می‌داند و می گوید: وقتی انسان به آسمان پرستاره نگاه می کند لازم نیست علوم مختلف را بلد باشد تا نظام آفرینش را بشناسد. همین که انسان با نظاره کردن به آسمان مجذوب عظمت و شگفتی آفرینش شود، وارد فضای مراقبه‌ای می شود و نوع خاصی از تفکر معنوی شکل می‌گیرد و فرد را همچنان پیش می‌برد و مجذوب الطاف و جمال الهی می‌کند.

مظاهری سیف، مجذوبیت را نتیجه تفکر می‌داند و می‌افزاید: علاوه بر نظاره کردن به نشانه‌های آفرینش، قرائت قرآن کریم، نگریستن و تفکر در آیات الهی، تامل در حالات درونی و... نیز نوعی مراقبه در سیر انفسی انسان ایجاد می‌کند.

امسال هم مثل یک دهه گذشته، در هفته سلامت حرف‌های زیبایی زده شد و برنامه‌های بسیاری برای ترویج فرهنگ خودمراقبتی، آموزش و توانمندسازی شهروندان، ترغیب رسانه‌های جمعی به فرهنگ سازی و... برگزار شد اما باید دید نهادهای مسئول چه طرح‌های زیرساختی برای فراموش نشدن این شعار نمادین و تضمین سلامت افراد و جامعه در نظر می‌گیرند و خودمان چقدر به فکر یک عمر سلامتی هستیم.

..............................
روح‌الله کریمی