به گزارش خبرنگار مهر، در آغاز این نشست که عصر دوشنبه 7 مهر 1393 برگزار شد، علی دهباشی ضمن خیرمقدم به سخنرانان و حاضران از سفیر هند، دی . پی سری واستوا به عنوان اولین سخنران دعوت کرد. سفیر هند هم در سخنانی از گاندی و مبارزاتش در راه استقلال هند سخن گفت و تاکید کرد: مهاتما گاندی در سال 1869 در پوربندر، گجرات متولد شد. او گرچه عمیقا ریشه در باورهای هندی داشت، ارتدکسی و تبعیض را به چالش کشید. او رهبری مبازرات آزادی‌خواهانۀ هند را بر عهده داشت. پیام راستی و عدم خشونت وی در سرتاسر جهان فراگیر است.
روش گاندی در مبارزه با بزرگ‌ترین امپراتوریِ تاریخ به روایت سفیر هند
وی افزود: پیام وی در قرن 21 مانند گذشته مطرح است. کار گاندی 2 قاره را دربرگرفت. او علیه رژیم آپارتاید آفریقای جنوبی مبارزه کرد. در سال 1915 زمانی که به هند بازگشت، بانگِ «سواراج» یا خودمختاری برآورد. گاندی علیه شیاطین نظام طبقاتی و فرقهگرایی مبارزه کرد. او برای تعالی فقرا و برابری برای هریجان‌ها مبارزه کرد. تلاش او به منظور اصلاح اجتماعی در هند به اندازه مبارزه‌اش برای استقلال چشمگیر است. گاندی بر اهمیت صنایع روستایی تاکید داشت. کادی ـ لباسی که با چرخ نخ‌ریسی دوخته می‌شود، برای آن بود که اشتغال برای میلیون‌ها نفر را به ارمغان آورد.
به گفته سفیر هند در ایران، روش انتخاب گاندی در مبارزه با بزرگ‌ترین امپراتوری در تاریخ، بدون خشونت بود. سری واستوا گفت: سرانجام جنبش نافرمانی مدنی مهاتما گاندی بریتانیا را مجبور به ترک هند کرد. در تاریخ هیچ مورد مشابهی که انتقال قدرت سیاسی در کشوری به اندازه یک شبه قاره، با آرامش انجام گرفته باشد وجود ندارد. گاندی پس از استقلال قدرت را در دست نگرفت. او به زندگی با فقیرترین مردم ادامه داد. او به خاطرِ هماهنگیِ اجتماعی جانش را از دست داد.
وی ادامه داد: پیام گاندی برای راستی و عدم خشونت الهام‌بخش میلیون‌ها نفر در سراسر جهان بوده است. جنبش حقوق مدنی در ایالات متحده به رهبری مارتین لوتر کنیگ بر پایه اصول گاندی بود. فلسفه گاندی مبارزه علیه آپارتاید در افریقای جنوبی را تحت تاثیر قرار داد. ایثارِ بی‌ریای گاندی در برابر آزادی و زندگی نمونه و فداکارانه وی شعاعی از امید و چراغ راهنمایِ مردم ستم‌دیده و استثمار شده در سراسر جهان بوده است.
ما روز جهانی بدون خشونت را به یاد پیامِ راستی و عدم خشونتِ گاندی جشن می‌گیریم. در جهانی که آشفتگی به طور گسترده رو به فزونی است، فلسفه گاندی امروز بیش از هر زمانی در گذشته مطرح است.
پس از سخنان سفیر هند، از سه کتاب که درباره گاندی منتشر شده است، رونمایی شد. یکی از این کتابها «اسطوره گاندی» نام داشت که فرزانه قوجلو آن را گردآوری و ترجمه کرده و آن را با کمک و حمایت شمسیان منتشر کرده است و کتاب دیگر «من و ساتیا» بود، روزنوشتهای گاندی که هومن بابک آن را به فارسی ترجمه کرده و دیگری «خاطرات گاندی» با ترجمه زنده‌یاد مسعود بزرین بود که با آخرین ویرایش این نویسنده، روزنامه نگار و مترجم آماده و منتشر شده است.
مجتبایی: اندیشههای گاندی ریشه در فرهنگ بسیار کهن هند دارد
فتح الله مجتبایی که خود مدت‌ها در شبه قاره حضور داشته و تحقیقاتی را در زمینه تاریخ ادبیات ایران در آنجا انجام داده است، سخنران بعدی این مراسم بود که از گاندی چنین یاد کرد: پشت یکی از این کتابها نوشته بود، گاندی، اسطوره. این حرف بزرگی است. گاندی واقعاً یک اسطوره بوده است. اسطوره یعنی حقیقی که در همان لباسی که برای او دوخته شده باید بیانش کرد. گاندی واقعاً اسطوره بود چون نمونه دیگری از او در تاریخ نمیشناسیم. گاندی کسی بود که بزرگ‌ترین انقلاب را نه تنها در تاریخ شرق بلکه در تاریخ جهان به ثمر رساند. اندیشههای گاندی ریشه در فرهنگ بسیار کهن هند دارد، یعنی «اهمیسا» که به معنی بیآزاری است، یعنی دوری از خشونت است و «ساتیا» به معنای اتصال به حق است. گاندی از اول زندگی به این دو اصل پایبند بود و تا آخر زندگی پایبند ماند.
وی ادامه داد: در این انقلاب به این بزرگی تنها خونی که ریخته شده فقط خون خود گاندی بود. در دنیا نظیر ندارد که چنین انقلابی صورت بگیرد و تنها خونی که ریخته شود خون خود مؤسس آن جنبش باشد. گاندی در تمام طول مدت زندگیاش، چه زمانی که در انگلستان بود و چه در روزگاری که در آفریقای جنوبی تجربه و تعلیم پیدا کرد، میخواست انقلابی را شروع کند که هم بیآزاری باشد، اتصال به حق باشد و وقتی آمد به هند این کار را شروع کرد و به ثمر رساند. اگر در اختلافاتی که بین هندوها و مسلمانان وجود داشت، گاندی پیدا نمیشد و جرقهای زده می‌شد تمام هند به خون کشیده می‌شد. در موقع تاریخی بسیار حساس و مهمی گاندی حضور پیدا کرد. گاندی انقلابی را در جهان به ثمر رساند که همانطور که گفتم تنها قربانیاش خودش بود. و وقتی که رفت از او چهار چیز باقی ماند: یکی همان عصایی بود که همیشه به دست داشت، یکی دیگر عینکش بود و یکی نعلین چوبیاش بود و یکی هند بزرگ. این چهار چیز از این مرد باقی ماند. یک نام نیک که خدا کند که تمام کسانی که انقلاب میکنند این سرمشق را فراموش نکنند.
سپس علی دهباشی متنی را که داریوش شایگان اسطوره‌پژوه در اختیار وی گذاشته بود، برای حاضران خواند. متن شایگان با عنوان «گاندی و عدم خشونت» به شرح زیر است:
گاندی با اینکه دوران تحصیلاتش را در رشتۀ وکالت در انگلستان به پایان رساند، در عمق وجودش یک هندو بود و فردی وفادار به اصول و مبانی اخلاقی هند. او در فرهنگ کهنی پرورش یافت که اصول اخلاقی حاکم بر آن بر دو اصل استوار بود: یکی نظام طبقاتی، و دیگر چهار مرحلۀ زندگی هر هندو. اصطلاح «وارنا آشراما دارما» بر آمیزش این دو اصل دلالت دارد. اصول کلی اخلاقی در هند بر بخشش، تسلط بر نفس، پاکی درون، فرزانگی، راستی و بالاخص خشونت پرهیزی یا «آهیم سا» مبتنی است. ریشه‌های این خصلت اخیر، یعنی خشونت پرهیزی (آهیم سا)، را که قدمتی دیرپا در هند دارد، می‌توان در آیین بودا، آیین هندو، و به طرز اغراقآمیزی در آیین جِین بازیافت. محیطی که گاندی، کودکی خود را در آن گذراند، جامعه ای بود که بسیاری از اعضایش را پیروان فرقۀ جِین تشکیل می‌دادند. در حقیقت دو آیین جِین و بودا، در قالب واکنشی در برابر سلطۀ برهمنان شکل گرفت. این دو آیین در سدۀ ششم از میان طبقۀ آریستوکراسی، یعنی سلحشوران، برخاستند، و کیشی غیرمتشرع را اشاعه دادند.
مفهوم خشونت پرهیزی در نظام اخلاقی دین جِین، وجهی بسیار افراطی دارد، و علاوه بر بُعد اخلاقی، از لحاظ اونتولوژیک و منطقی هم در این دین بسیار تأثیرگذار بوده است، زیرا همچنانکه پیروان این کیش از منظر اخلاقی به خشونت پرهیزی در برابر موجودات پایبندند، همچنان از لحاظ منطقی نیز به «عدم مطلق بودن احکام» باور دارند. آیین چندگانگی نسبی (آنه کانتاوادا) در واقع انعکاس عدم خشونت در امر قضاوت است. هیچ حکم و قضیه ای مطلق نمی تواند باشد، بلکه احکام صرفاً تحت شرایطی خاص واقعیت دارند. اگر آیین کلاسیک هندو به معادلۀ ذات انسان و ذات الهی که در فرمول «تو همانی» اختصار یافته است، اعتقاد دارد؛ اگر دین بودا هرگونه جوهر هستی را نفی میکند و تنها به صیرورت و استمرار پی درپی لحظات گذرا که به مجرد ظهور، ناپدید می‌شوند، معتقد است؛ دین جِین هر دو نظریه را می‌پذیرد ولی هیچ یک را مطلق نمی انگارد و اصل نسبیت را بر آنها جاری می‌سازد. در واقع منطق جِین منوط به نوعی «آزارپرهیزی ذهنی» است، بدان گونه که فرد پیرو اصول اخلاقی بر حیات تمامی موجودات حرمت می‌نهد.
تردیدی نیست که گاندی از این تعالیم تأثیر پذیرفته و میراث بر کهن‌ترین اصول اخلاقی هند بوده است، ضمن آنکه به بهاگاوات-گیتا نیز علاقۀ بسیاری داشته است. در خانقاه (آشرام) گاندی شبها بهاگاوات-گیتا خوانده می‌شد و خود او روزها در آن به تأمل می‌پرداخت. موضوع بهاگاوات-گیتا، حماسۀ بزرگ ماهاباراتا است، بدین شرح که: دو قوم «کوروها» و «پاندوها» در میدان کارزار صف آرایی کرده، و سپاهیان را برای نبرد آراسته بودند.
شایگان: گاندی عمیقاً معتقد بود که هدف، وسیله را توجیه نمی‌کند، هر قدر هم آن هدف مقدس باشد
«آرجونا» که پهلوان این حماسه، و از طبقۀ «کشاتریاها» یا سلحشوران بود، هنگامیکه خود را ناگزیر از نبرد و در نتیجه کشتار دید، به تردید افتاد و ناتوانی و ضعف بر وجودش مستولی شد، پس گفت: هنگامی که خویشان خود را که در اینجا قرار یافته اند می‌بینم، دهانم خشک می‌شود و لرزه بر اندامم می‌افتد.» در پاسخ، کریشنا که مرشد او بود و در همان ارابه کنار او بود، نکوهش کنان بر او نهیب زد که: «این رفتار تو غیرآریایی (یعنی ناجوانمردانه)، مایۀ رسوایی و مخالف راه بهشت است. ای آرجونا!» کریشنا در اینجا به آرجونا تعلیمات رستگاری و فرزانگی داد و به او آموخت که ذات عالم هرگز از میان نمی رود، نه فاعلی هست و نه منفعلی، و سپس این جملۀ معروف را به زبان آورد که: «هر آنکس که آن را ضارب بپندارد، و هرآنکس که آن را مضروب بیندیشد، هر دو در خطا هستند، چه، آن نه ضارب است و نه مضروب.» در واقع کریشنا، آرجونا را از وظایف طبقاتی اش آگاه ساخت و او را به نبرد موعظه داد، البته به شرط آنکه چشمداشتی به نتیجۀ عملش نداشته باشد، یعنی عملی را پیشه کند ناب و بری از هر نیت خودخواهانه و هرگونه خودنمایی. بدین ترتیب آرجونا باید دو چیز را با یکدیگر تلفیق می‌کرد: از یک سو جنگیدن که وظیفۀ طبقاتی اش بود، از سوی دیگر گوش جان سپردن به تعالیم کریشنا و ممتاز شدن به مقام تجردِ از کردار و عدم فعالیت که مترادف است با فرزانگی، و چون این مقام بر دلش مستولی شود، دیگر تحت نفوذ تأثرات کردار نخواهد بود.
در اینجا بین وظایف کلی اخلاقی که شالوده اش بر خشونت پرهیزی استوار است، و وظیفۀ طبقاتی که برای یک سلحشور چیزی نیست مگر جنگیدن و خون ریختن، تضادی می‌یابیم. «آهیم سا» یا خشونت پرهیزی جزء وظایف کلی به شمار می‌آید در حالیکه از سوی دیگر نظام اخلاقی سلحشوران ایجاب میکند که فرد متعلق به این طبقه، دست به کشتن زند و دشمن را نابود سازد. هرگاه چنین تضادی رخ دهد، وظایف طبقاتی بر تکالیف اخلاقی مقدم است. در بهاگاوات-گیتا هم همین موضوع مطرح شده است.
آنچه در رفتار گاندی جالب توجه است این است که او فرزانگی و عمل بی چشمداشت بهاگاوات-گیتا را می‌پذیرد و آن را اخذ میکند، ولی از پذیرش اصل سلحشوری و نبرد که از وظایف کشاتریاهاست پرهیز میکند. گاندی به یک اعتبار، اصل بهاگاوات-گیتا را وارونه می‌سازد؛ یعنی این بار با وقوع تضاد، تکلیف اخلاقی که در اینجا همان خشونت پرهیزی است بر وظایف طبقاتی تقدم می‌یابد. بر مبنای آرمان بهاگاوات-گیتا، او می‌توانست دست به خشونت بزند چون بر هر هندویی واجب بود که از سلطۀ انگلیسیها رها شود، و همین تکلیف می‌توانست توجیه کنندۀ قیام مسلحانۀ هندیان علیه استبداد انگلیس باشد، پس او نیز باید مانند آرجونا دست به سلاح می‌برد، ولی گاندی چون اساساً به نظام طبقاتی اعتقاد نداشت و آن را یکی از علل عقب ماندگی هند می‌دانست، این فرایند را وارونه کرد و از جنگی که مطابق بهاگاوات-گیتا می‌توانست موجه و معتبر و مشروع باشد اجتناب ورزید و اصل بزرگ اخلاقی خشونت پرهیزی را سرلوحۀ اعمالش قرار داد. گاندی علیرغم عشقش به بهاگاوات-گیتا، برخوردی منحصربه فرد و خاص را اتخاذ میکند و اساس اعمالش را بر اصل خدمت بیچشمداشت بنا می‌نهد.
مضافاً بر اینکه گاندی سخت به این اصل معتقد بود که «هدف، وسیله را توجیه نمی‌کند، هر قدر هم آن هدف مقدس باشد» زیرا بذر خوب، محصول خوب به بار می‌آورد و بذر بد، محصول نامرغوب. پس بین وسیله و هدف باید تطابق کامل وجود داشته باشد، از این لحاظ رفتار گاندی رفتاری است درست عکس رفتار ماکیاولی. همچنانکه گاندی، مانند پیروان جین، به خشونت پرهیزی در اخلاقیات اعتقاد داشت، در قضاوتهایش هم اهل تسامح بود و نسبت به ادیان دیگر اهل تساهل و سازش.
بارها در سرزنش برخی اعمال ناشایست مسیحیان می‌گفت مسیحیت دین بخشش است، ولی مسیحیان چندان بهره ای از آن ندارند.گاندی به عبارت دیگر، اصل خشونت پرهیزی را در ذهن خود به صورت مدارا و اصل نسبیت نشانده بود. شاید او در تاریخ جدید نخستین فردی باشد که آزادی هند را از راهی به دست آورد که برای بسیاری حتی تصور آن هم مشکل و بعید می‌نمود. رفتاری که گاندی در پیش گرفت، در قیاس با آنچه اکنون در جهان میگذرد به معجزه شباهت دارد.
البته لازم می‌دانم در اینجا این نکته را هم متذکر شوم که اگر گاندی طی مبارزات بی خشونتش، به جای انگلیسیها با آلمانهای نازی یا استالینیستهای روس روبه رو بود، به احتمال قریب به یقین هرگز توفیق نمی یافت. انگلیسیها علیرغم خلق وخوی استبدادی و میل جهانگشایی شان به برخی اصول اعتقاد داشتند، و نخستین مریدان غربی گاندی هم انگلیسی بودند. فراموش نکنیم که در محاکمۀ آخر گاندی، هنگامیکه او در پیشگاه دادگاه حاضر شد، قاضی انگلیسی به احترامش از جای برخاست و به او تعظیم کرد و گفت: «ابداً علاقه مند نیستم که هیچ گونه حکمی علیه شما صادر کنم، امّا ناگزیرم.
در جایی، مائو و گاندی را، با الهام از کتاب کوستلر، «مرتاض و کمیسر» نامیدهام. اصل عدم خشونت گاندی با تفکر هندو پیوندی تنگاتنگ دارد و از این رو جز در خاستگاهش، یعنی هند، نمیتوانست شکفته شود. وقتی دو سنت بزرگ آسیایی، که یکی مبلغ بیعملی (در چین) و دیگری اشاعه دهندۀ عدم خشونت (در هند) است، را در کنار هم می‌گذاریم، در یک سو گاندی را می‌یابیم که به اخلاق پرهیز و امتناع وفادار می‌ماند، و در سوی دیگر مائو قرار دارد که نقش کمیسر را پیدا میکند، یعنی درست عکس تعلیمات لائو ـ تسو عمل میکند. فراموش نکنیم که چین تحت سلطۀ تفکر مارکسیسم قرار گرفت، و مائو راهی را اتخاذ کرد که از اساس غیرچینی بود، حال آنکه هند توانست، دست کم در دوران گاندی، سنت عظیم جوکیان و مرتاضان را ـ که بارزترین مظهر آن خودِ مهاتما است ـ حفظ کند. گاندی راه حلی را برگزید که هندیِ نمونه وار بود. بی سبب نیست که هندیان، او را «مهاتما» یعنی روح بزرگ، لقب دادند.
به گمان من مفهوم عدم خشونت در جهان امروز روزبه روز اکنونیتر و بیش ازپیش مطرح می‌شود. البته من شخصاً هیچ یقین ندارم که چنین رفتار بزرگ منشانه ای در هر کشور و هر فرهنگی قابل اجرا باشد! مفهوم «آهیم سا» هندی تر از آن است که بتواند به سهولت به سرزمینی جز هند منتقل شود، چرا که در هندوان پیش زمینۀ کاملاً آماده و مستعدی برای پذیرش ترک و انصراف وجود دارد، ضمن آنکه هدف غایی زندگی برای آنان رسیدن به رهایی است. البته مارتین لوتر کینگ نیز به همین اصل پای بند بود، اما تمام سیاهان امریکا، همچون او هواخواه عدم خشونت نبودند، و در میان آنان افرادی چون پلنگان سیاه و مالکوم ایکس هم وجود داشتند. به عقیدة من، خشونت پرهیزی با روحیۀ جنگ آور برخی تمدنها به کلی ناسازگار است. شاید آخرین فردی که در اواخر قرن بیستم اصل گاندی را متحقق ساخت ماندلا باشد. او نیز به مجرد آزادی از حبسی 27 ساله، متوجه شد که خشونت چنان در جامعه‌اش انباشته شده است که اگر درصدد انتقامجویی برآید، وقوع جنگ داخلی قطعی خواهد بود. به همین دلیل به درستی تشخیص داد که تنها راه آشتی است و راه حل دیگری هم وجود ندارد. این نکته ناگفته نماند که گاندی فعالیتهایش را نخست در آفریقای جنوبی آغاز کرد و از این رو آفریقایی‌ها با فعالیت‌های او و ایدۀ خشونت‌پرهیزی اش بیگانه نبودند.
زیباکلام: در دوران داعش، راهی جز خشونت وجود ندارد
صادق زیباکلام سخنران بعدی شب گاندی بود که سخنانش را پس از تشکر از علی دهباشی به دلیل برپایی چنین شبهایی چنین آغاز کرد: من از گاندی جز نامش چیزی نمیدانستم، خیلی با کارها و عقاید ایشان آشنایی نداشتم. سال 1363 که من برای ادامه تحصیل و کار دکترا رفتم به دانشگاه برادفورد انگلستان، در آنجا یک دانشکدهای هست به نام دانشکده صلح شناسی، در آنجا بود که متوجه شدم گاندی یعنی چه کسی، یعنی چه چیزی. برای اینکه اساتید صلح شناسی در آنجا بودند که بسیار تحت تأثیر گاندی قرار داشتند، برای به کارگیری روش غیرخشونت‌آمیز به منظور ایجاد تغییرات سیاسی و اجتماعی. همه ما فرض گرفتیم که برای تغییرات سیاسی و اجتماعی، برای مبارزه چارهای الا جنگ نیست، چارهای جز کشتن دیگران نیست. اما گاندی ظاهراً غیر از این فکر کرده و پرسیده است آیا خشونت یگانه راه تغییر است و خود پاسخ داده که نه چنین نیست. راههای دیگری وجود دارد که او به آن عنوان «عدم استفاده از خشونت» را داده است.
وی با طرح این سوال که ما چگونه میتوانیم بدون استفاده از خشونت به صلح دست یابیم؟، گفت: فلسفهای در این دانشکده صلحشناسی هست که چگونه می‌توان از راه غیرخشونت به تغییرات سیاسی و اجتماعی دست یافت. البته عصری که ما امروز در آن به سر میبریم، با وجود گروههایی امثال داعش، به نظر میرسد که راهی جز خشونت، خشونت و باز هم خشونت وجود ندارد. اما پیش از این چنین نبود. گاندی واقعاٌ توانسته بود بر دیگران تأثیر بگذارد و شیوهای را در میان مبارزان راه آزادی ترویج کند . مثل آنچه مارتین لوترکینگ کرد و یا جنبش ضد جنگ را در دوران جنگ ویتنام به وجود آورد. اما دست کم بعد از گاندی این پرسش همواره مطرح بوده که چطور می‌توان بدون جنگ جنگید و به تغییرات سیاسی و اجتماعی و به صلح دست یافت. و ما رهبران دیگری را میبینیم که تحت تأثیر گاندی بودند و به همان راه رفتند، کسانی همچون نلسون ماندلا و واسلاو‌هاول.
توصیف دولت‌آبادی از نکات نهفته در گلولهای که سینه گاندی را شکافت
آخرین سخنران این نشست، محمود دولت‌آبادی رمان نویس بود که طی سخنانی کوتاه درباره گاندی گفت: من هم فکر میکنم که دورهای به پایان رسید، با وقایع گوناگون و باعث تأسف است که نگاه کسانی چون گاندی و دیگرانی همچون او رو به افول نهاد اما من هم دلم میخواهد این امید را داشته باشم که راه چنین ادامه نخواهد یافت. اما من همیشه با خود اندیشیدهام که در گلولهای که سینه گاندی را شکافت دو نکته نهفته بود، یکی آنکه خلاصی گاندی بود از شر ظلم و جهالت. زیرا آنچه گاندی را به آنجا برسانده همان ظلم و شرارت و جهالت بود. پیام دوم این گلوله این بود که در عرصه سیاست انسان بس، دوست داشتن بس، عرفان بس. انسان را تجزیه میکنیم، یک استخوان دیگر هم لای زخم می‌گذاریم و همه صفتهای نیکویی که در انسانی چون گاندی جمع شده بس.
وی افزود: درست است که لوتر کینگ خواست صدای گاندی باشد و ماندلا هم دانست که از خشونت چیزی به وجود نمیآید اما همانطور که در سخنان دکتر شایگان هم بود هند خاستگاه ظهور گاندی بود و بعد به این میاندیشم که چه مشترکاتی بین ما و هند مادر وجود دارد. و این که ما در کجا نقطه اتصال پیدا میکنیم. خوشبختانه به ذهنم آمد که در ادبیات قدیم ما، به خصوص فرودسی یک صفت همیشه به آرامی آمده، صفت " آهستگی" این برای من خیلی مهم است. منظور از آهستگی چیست ، فردوسی در بسیاری از ابیات خود به واژه آهستگی استناد میکند و آیا این نقطه مشترک ما با مردم هندوستان نمیتواند باشد؟ و بگذارید با تمام بدبینیها و شاید هم واقعبینیها بگوییم که گاندی همچنان نماد صبوری ، مداومت و آهستگی و البته خستگیناپذیری است.
پخش تکههایی از فیلم مستند گاندی از دیگر قسمتهای این مراسم بود.
نظر شما