کارکردهای وقف در حمایت از علوم انسانی در غرب

به گزارش خبرگزاری مهر، در این نوشته به بررسی کارکردهای وقف در راستای حمایت از علوم انسانی در غرب پرداخته شده است.

نهاد وقف، نهاد ویژه‌ایست که در شریعت و حقوق اسلامی، دارای احکام و آثار خاص خود می‌باشد. در سایر نظام‌های حقوقی بیگانه نیز تأسیسات و نهادهای حقوقی دیگری وجود دارد که طبق آن‌ها می‌توان اموال و عواید آن‌ها را برای هدف خاصی وقف نمود؛ هرچند نهادهای مشابه وقف از نظر آثار و احکام کاملا منطبق بر وقف اسلامی به‌حساب نمی‌آیند اما به علت مشابهت در بسیاری از وجوه، قابل قیاس با آن می‌باشند. در کشورهای غیراسلامی به‌ویژه در غرب دو عنوان تراست[1] و ایندومنت[2] برای موقوفات علمی، به‌کاربرده می‌شود که عنوان دوم رواج بیشتری دارد.

ایندومنت،‌ یک نهاد حقوقی است که طبق آن، هدیه یا ترکه‌ای از اموال یک انسان پس از مرگش، برای نگه‌داری و اداره یک نهاد عمومی به‌ویژه دانشگاه‌ها تخصیص می‌یابد[3]. عموما برای اموال و املاک یادشده، صندوقی ایجاد می‌گردد که در آینده به اهمیت وجود نقش این صندوق اجمالا خواهیم پرداخت.

در ایندومنت نیز اصل مال هدیه شده باقی می‌ماند و صرفا عواید و منافع ناشی از آن خرج می‌گردد؛ همچنین افراد اعطاکننده (واقفان) حق دارند تا معین نمایند که عواید و منافع یادشده دقیقا در کجا و برای چه اموری مصرف شوند. اموال هدیه داده شده نیز به‌صورت ابدی اهدا می‌گردند و اعطاکنندگان حق بازپس‌گیری آن‌ها را ندارند. با توجه به آن‌چه گفته شد این نهاد حقوقی بسیار به وقف اسلامی شباهت دارد.ایندومنت عموما به موقوفات علمی گفته می‌شود و همواره در کنار مراکز پژوهشگاهی و دانشگاهی می‌توان از آن نیز سراغ گرفت. همانطور که گفته شد، ادامه حیات اموال در ایندومنت در کنار ایجاد یک صندوق مالی است که عواید و منافع مالی در آن واریز می‌گردد، موجودی آن صرف اهداف معین شده توسط اعطا کنندگان می‌گردد و در پایان در صورتی که موجودی خرج شده، سودی به همراه خود آورد این سود به صندوق برمی‌گردد.

ایندومنت شیوه مصرف بسیار محدودی دارد و عمدتا اعطاکنندگان در ابتدا، مصارف آن را به‌صورت دقیق تعیین می‌نمایند. از این رو در به مصرف رساندن اموال متعلق به ایندومنت‌ها، دقت صورت می‌پذیرد. در مراکز علمی هزینه‌های مختلفی وجود دارد که اعطاکنندگان در زمان اعظا یک یا چند مورد از آن‌ها را انتخاب می‌نمایند؛ هزینه‌هایی همچون بورسیه‌های‌علمی، ساخت خوابگاه‌ها، پرداخت شهریه‌ دانشجویان، تجهیز کتابخانه‌ها، حقوق اساتید و محققین ... . از این رو مراکز دارای موقوفات علمی به صورت سالانه فهرستی از مخارج صورت پذیرفته از محل صندوق‌های ایندومنت را به صورت عمومی منتشر می‌سازند تا وارثان افراد اعطاکننده، از حسن اجرای ایندومنت‌ها مطلع شوند.

در این نوشته به‌صورت ویژه به نمونه‌هایی از ایندومنت‌ها (موقوفات علمی) در غرب می‌پردازیم:

1-کارنگی

بنیاد علمی کارنگی، یک مجموعه علمی است که در سال 1911 برای فعالیت در حوزه‌های علوم انسانی مشغول به فعالیت گردید. اساس و پایه ایجاد این موسسه، یک وقف علمی یا همان ایندومنت است. «آندره کارنگی» نام موسس این مجموعه علمی می‌باشد که 43 میلیون دلار خود را، وقف «اهداف بشردوستانه» در کانادا و مستعمرات بریتانیا نمود. این مجموعه عظیم در حال حاضر علاوه بر برخورداری از 5 سازمان مستقل در آمریکا و بریتانیا، از چندین مرکز علمی قدرتمند تشکیل می‌شود که این مراکز عبارتند از کتابخانه، شورای ملی پژوهش و مرکز روسیه پژوهی دانشگاه هاروارد.

علاوه بر آنچه که موسس نخستین کارنگی از مال خود برای این مجموعه، وقف علمی نمود مدیران بعدی این مجموعه نیز هر یک مقداری از اموال خود را به‌صورت ایندومنت وقف اهداف کارنگی کردند که از محل همین اموال، مراکز دیگری از کارنگی در روسیه و بلژیک افتتاح گردید.

«ایندومنت کارنگی برای صلح بین‌الملل»[4] یکی از موسسات خانواده کارنگی است که با هدف ترویج دموکراسی ایجاد شد. پیش از این کارنگی در دوران جنگ‌جهانی اول و دوم برای برقراری دموکراسی در آلمان و روسیه تلاش‌های بسیاری نموده بود. این هدف با تاسیس «ایندومنت کارنگی برای صلح بین‌الملل» به این موسسه سپرده شد تا دموکراسی خواهی را در سایر کشورها مورد پژوهش و سیاست‌گذاری قرار دهد.

کارنگی یک موسسه فعال در حوزه علوم شناختی و علوم انسانی است که همراه با سیاست‌های بین‌المللی دولت‌های غربی و در راستای تحقق اهداف دولت‌های اروپایی و آمریکا قدم برمی‌دارد. این مجموعه در راستای پیاده‌سازی سیاست‌های غرب در جهان اسلام و آسیا، برنامه‌های متعددی را تعریف نموده است و در این چارچوب علاوه بر حمایت و پرورش محققین نخبه، به اعطای بورسیه‌های علمی و انتشار کتب و گزارش‌هایی می‌پردازد.  توجه به خیزش مردمی در تونس، اتفاقات سوریه و کوبا، مسأله اسلام هراسی و مذاکرات هسته‌ای ایران در حال حاضر برخی از برنامه‌های این مجموعه علمی را تشکیل می‌دهد.

2-رند[5]

رند به عنوان مادر اندیشکده‌های جهان شناخته می‌شود. این مرکز آینده پژوهی که در ابتدا وابسته به وزارت دفاع آمریکا به حساب می‌آمد، با ارتقای جایگاه سازمانی خود در حال حاضر به عظیم‌ترین اندیشکده جهان در حوزه علوم انسانی و آینده‌پژوهی مبدل شده است. از این‌روست که امروزه رند با جذب اساتید و محققین علمی در حوزه‌های علوم نظامی و علوم انسانی (علوم سیاسی، علوم اجتماعی، روابط بین‌الملل، سیاست‌گذاری، حقوق واقتصاد) بدنه علمی قابل توجهی را برای خود فراهم آورده است. این مرکز علمی نیز با صدور گزارشات تأثیرگذار در فرآیند سیاست‌گذاری و تصمیم‌سازی آمریکا، و حمایت از محققین از طریق اعطای بورسیه‌های علمی، به عنوان یکی از نهاد‌های بااهمیت‌ حوزه علوم انسانی شناخته می‌شود. هرچند که بخش اصلی منابع مالی این موسسه توسط دولت آمریکا تأمین می‌گردد اما این نکته، قابل توجه است که یکی از پنج منبع درآمدی این موسسه را موقوفات علمی افراد خاص تشکیل می‌دهد. به عبارت دیگر طبق اعلام رسمی تارنمای موسسه رند، ایندومنت‌ها یا همان موقوفات علمی یکی از منابع اصلی تأمین هزینه‌ها به حساب می‌آیند.

علاوه بر موسسات فوق، مراکز علمی فراوانی وجود دارد که از ایندومنت‌ها و تراست‌ها در حوزه تولید علوم انسانی بهره می‌برند. تراست خیریه پیو[6] تراستی علمی (وقف علمی) است که دارای بیش از 5 میلیارد دلار مال اعطاشده (وقف شده) می‌باشد و در حوزه‌هایی همچون انتخابات، بودجه و سیاست‌گذاری واقتصاد عمومی پژوهش‌های مهمی را انجام می‌دهد.

پس از بررسی اجمالی برخی پژوهشگاه‌های فعال در حوزه علوم انسانی، خالی از فایده نیست که به نقش ایندومنت‌ها  یا همان  موقوفات علمی در برخی از دانشگاه‌های مادر جهان غرب بپردازیم؛ زیرا که این دانشگاه‌ها در  واقع تولید کننده محتوای بسیاری از رشته‌های علوم انسانی به‌ حساب می‌آیند و توجه به بهره‌بردن آن‌ها از ظرفیت موقوفات علمی می‌تواند راهگشای برخی مشکلات باشد. انجمن ملی مدیران اقتصادی کالج‌ها و دانشگاه‌های آمریکا[7] به عنوان نهاد مرجع برای ارزیابی ایندومنت‌های دانشگاهی (موقوفات علمی) شناخته می‌شود. این انجمن در گزارش سال 2013 خود با بررسی دانشگاه‌های کانادا و آمریکا به بیان میزان موقوفات علمی آن‌ها پرداخت. دانشگاه هاروارد با 33 میلیارد دلار بیشترین و دانشگاه بوستون با یک و نیم میلیارد دلار کمترین موقوفات را در میان چهل دانشگاه برتر آمریکا را به خود اختصاص داده بودند. در این جا به بررسی دو دانشگاه شاخص در برخورداری از موقوفات علمی خواهیم پرداخت:

3-دانشگاه هاروارد

طبق اعلام تارنمای رسمی اخبار دانشگاه هاروارد[8]، میزان ایندومنت‌های این دانشگاه در سال 2013، به مبلغی بالغ بر 36 میلیار دلار رسیده است و همین عامل موجب قدرت روزافزون این دانشگاه گردیده است. انجام پروژه‌های علمی، اعطای بورسیه‌های تحقیقاتی، به‌کارگیری اساتید و محققین،  تجهیز کتابخانه‌ها، تمهید تسهیلات و امکانات آموزشی بخش عمده محل مصرف این ایندومنت‌ها را به خود اختصاص داده است. همچنین از محل ایندومنت، 170 میلیون دلار برای پرداخت شهریه‌های دانشجویان این دانشگاه پرداخت شده است به‌گونه‌ای که برخی از ایشان به‌صورت کامل از پرداخت شهریه معاف شده‌اند.

هاروارد اعلام کرده است که دوازده هزار صندوق ایندومنت به این دانشگاه اختصاص یافته[9] و تا یک سوم هزینه‌های سالیانه این دانشگاه از ایندومنت‌ها و منافع آن وصول می‌گردد. میزان موقوفات علمی این دانشگاه بسیار پرتعدد و گرانقدر است به‌گونه‌ای که برای اداره آن، شرکتی با عنوان «شرکت اداره هاروارد»[10] در سال 1974 تأسیس گردید.

4-دانشگاه میشیگان

دانشگاه میشیگان نیز یکی از مراکز علمی به حساب می‌آید که در بهره مندی از موقوفات علمی، دست به ابتکارات قابل توجهی زده است. این دانشگاه در فرم موقوفات علمی خود راه‌های زیر را برای وقف علمی نمودن اموال معرفی کرده است[11]:

الف) درج در وصیت‌نامه: در این روش که طبق حقوق آمریکا، اعتبار حقوقی دارد مالک می‌تواند با درج دانشگاه میشیگان به عنوان یکی از وراث خود، تمام یا بخشی از اموال خود را به این دانشگاه منتقل نماید. در این روش مورث می‌تواند حتی محل مصرف ماترک خود را نیز معین نماید و انتقال اموال به دانشگاه را مشروط به شرایطی از جمله فوت همسر و فرزندانش نماید. نفعی که در این روش متصور است این نکته می‌باشد که با درج دانشگاه میشیگان به عنوان یکی از وراث، مالیات بر ارث از سایرین برداشته می‌شود.

ب) ذی‌نفع کردن دانشگاه در طرح‌های حمایتی: در این روش دانشگاه میشیگان به عنوان ذی‌نفع وارث در برخی از طرح‌های حمایتی درج می‌گردد؛ طرح‌هایی همچون بیمه عمر و طرح بازنشستگی. در این شیوه پس از مرگ فرد، بخشی یا تمام هزینه‌های پرداختی در این طرح‌ها به حساب دانشگاه واریز می‌گردد.

پ) تراست: برخلاف شیوه‌های فوق، در این روش مالک، اموال خود را در زمان حیات خود و با سند قطعی با قرارداد تراست به دانشگاه منتقل می‌نماید و در این چارچوب می‌تواند زمان نفع‌بری و انتقال مدیریت اموال یادشده را مشروط به شرایطی همانند مرگ خود، همسر یا فرزندان خود نماید.

آن‌چه که بیان شد برخی از شیوه‌های استفاده از ظرفیتی‌ با عنوان «موقوفات علمی» است که در غرب مورد استفاده قرار می‌گیرد. بسیاری از این مراکز هرچند با عناوین فریبنده علمی مشغول به فعالیت می‌باشند اما در واقع پیشبرد اهداف و سیاست‌گذاری‌های غرب را برعهده دارند. وقف در حوزه علوم انسانی و پیشبرد اهداف علمی یکی از ابعاد مغفول این میراث ماندگار است که نیازمند توجه روزافزون مردم و مسؤولین می‌باشد.

پی نوشت ها:

[1]- Trust

 [2]- scientific endowment

 [3]- The creation of a fund, often by gift or bequest from a dead person's estate, for the maintenance of a public institution, particularly a college, university or scholarship; That which one gives (endows) to someone. Gift of money or income producing property to a public organization (such as a hospital or university) for a specific purpose (such as research or scholarships). Generally, the endowed asset is kept intact and only the income generated by it is consumed:  (What is ENDOWMENT? definition of ENDOWMENT  in Black's Law Dictionary)

 [4]- Carnegie Endowment for International Peace

 [5]- RAND

 [6]- The Pew Charitable Trusts

 [7]-National Association of College and University Business Officers

 [8]- http://news.harvard.edu/gazette/story/2014/09/harvard-university-endowment-delivers-15-4-return-for-fiscal-year-2014/

 [9]- http://www.harvard.edu/about-harvard/harvard-glance/endowment

 [10]- Harvard Management Company

 [11]-https://natsci.msu.edu/about/giving/ways-to-make-a-gift/#pg

نویسنده: محمد صالح تسخیری؛ دانشجوی دکترای حقوق بین الملل

منبع : پایگاه علمی تحلیلی گذار