به گزارش خبرگزاری مهر، مهم‌ترین نشانه‌های قدمت هنر تعزیه‌خوانی در ایران را می‌توان در نقاشی مشهور «تکیه دولت» از نقاش شهیر ایران کمال‌الملک دید که بنای تکیه دولت در عهد ناصری را به تصویر کشیده است؛ محلی که نه تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه نیز دارای اهمیت خاصی بوده است چرا که به طور نمونه در ظهر عاشورا حدود بیست هزار نفر در این مکان به تماشای مراسم روضه خوانی و تعزیه می‌پرداختند. علاوه بر این توصیفات و عکس‌های شرق شناسان مختلف از تعزیه‌خوانی ایران در سده‌های اخیر را هم می‌توان از مهم‌ترین نشانه‌های این هنر در کشور برشمرد.
شهرت این هنر خاص شیعی ایرانی[۱] که حدود ۱۱۰۰ سال قدمت دارد، تا آنجا پیشرفته است که به‌عنوان یکی از میراث فرهنگی و معنوی ایران در یونسکو به ثبت رسیده و از دوران آل‌بویه تا دوران صفوی و دوره قاجار به‌ویژه ناصرالدین‌شاه که عصر طلایی این هنر بوده، همیشه موردتوجه جامعه بوده است بطوریکه حتی پس از ممنوعیت آن در دوره رضاخان، دوباره احیا می‌شود و جان می‌گیرد. هرچند امروزه رقیبان جدیدی همچون تئاتر و سینما، رونق گذشته را از تعزیه‌خوانی گرفته‌اند اما هنوز این هنر سنتی در بسیاری از شهرها و محل‌های ایران هرساله در حال برگزاری است.
تعزیه را هنر وقفی ایران نام نهاده‌اند[۲] چرا که برخی از مؤمنان منزل مسکونی خود را به هنگام حیات خویش، در اختیار شبیهخوانان قرار میدهند و طبق وصیت سفارش می کردند که وارثین پس از فوتشان، منزل آنان را در ایّام خاص (مُحرّم و صفر) و برای همیشه به بانیان تعزیه بسپارند یا اگر ملکی دارند، اجاره کامل ملک یا بخشی از آن را وقف تعزیه داری و شبیه خوانی میسازند.
حتی گاهی باغ، کاروانسرا یا حجره، حمّام و آسیاب و... هم وقف مراسم شبیه‌خوانی شده است تا از طریق برداشت محصول یا دریافت حق‌الزحمه یا دستمزد، ورثه آن واقف، به وصایای عزیز از دست رفته‌شان گوش بسپارند و خود را بانی تعزیه و برگزارکننده مجالس شبیه خوانی و خادم درگاه اباعبدالله(ع) و اهل بیت عصمت و طهارت بدانند.
در دوره قاجار که شبیه خوانی به هر عنوان رونقی می یابد، معمولاً بانیان خیراندیشی که تکیه هایی را برای تعزیه و اقامه مراسم سوگواری برپا می کردند، برای نگهداری و تعمیر و مرمّت این تکایا، چندین دکان و حجره و تیمچه و مغازه را نیز وقف می کردند؛ هنوز خاطره زنده یاد کربلایی جبار اردبیلی در ذهن مُعمّرین شهر اردبیل هست که به هنگام حیات، درآمد مغازههای مُتعلّق به خود در جنب مسجد عالیقاپو را وقف شبیه گردانی و تعزیه‌خوانی کرده بود.
برای اجرای تعزیه، غیر از تکیه و حسینیه و اماکنی در این ردیف، باید در حیطه فرهنگ مادّیِ منتسب به شبیه‌خوانی، از اسباب و لوازم تعزیه نام ببریم که واقف یا واقفان، فیالمجلس یا در طی زمان و با در نظر گرفتن ملزومات شبیه‌خوانی، فراهم می‌کردند. عَلم‌ها و نشانهها و لباس و جنگافزار، خیمهها، تشت آب، کجاوهها و هودج‌ها و... سایر وسایل، به اقتضای اجرای هر مجلس شبیه‌خوانی، بانی خیّر میطلبد.[۳]
علاوه بر این‌ها شاعران، نویسندگان، کاتبان و شبیه‌نامه نگاران که در پایان شبیهنامهها، عموماً خود را «اقلّالعباد» می‌خوانده‌اند و قلمشان را وقف تحریر شبیه‌نامه میساختهاند را هم باید بر واقفان تکایا و ابزار شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی افزود.
مهم‌ترین علت پایداری و عمر بیش از هزار ساله این هنر در جامعه ایران را باید مردمی بودن و بی‌ریایی آن دانست که سبب حفظ و برپایی هرساله تعزیه‌خوانی شده است، به‌علاوه که تعزیه به‌عنوان یکی از میراث فرهنگی و معنوی ایران در یونسکو نیز به ثبت رسیده است.
نمایش‌های آئینی و پشتوانه‌ای به نام وقف
با این که وقف در ایجاد، حمایت و رونق بی‌نظیر هنرنمایشی با رویکرد دینی و مذهبی گذشته‌ای بسیار درخشان دارد اما در دهه‌های اخیر با توجه به رونق یافتن هنرهای جدید نمایشی به‌ویژه تئاتر و سینما در کنار مجموعه‌های سریالی داستانی تلویزیون، سرعت همراهی وقف با این هنرها بسیار کند شده است.
هرچند بارقه‌هایی از کمک و یا ایجاد و حمایت از یک نمایش آئینی و اجرای آن برای بیش از پنجاه‌هزار نفر در دهه آخر صفر در مشهد یا نمایش‌های خیابانی دیده می‌شود اما نیاز به برنامه‌ریزی و تعامل جدی بین سازمان‌های متولی امر وقف و اصحاب رسانه و هنرمندان برای بارور کردن جدی این بارقه‌ها می‌باشد تا آن را به بیش از یک جشنواره تئاتر وقف تبدیل کند.
در عرصه‌های شهری و منطقه‌ای نیز بایستی به نمایش کم‌نظیر «بصیرت عاشورایی» اشاره کرد که در دهه وقف سال ۹۱ مشهد، هر شب میزبان پنج هزار نفر از زائران و مجاوران بود و در مدت‌زمان حدود دو ساعت با بیش از یک‌صد بازیگر، از هبوط حضرت آدم تا شهادت حضرت علی بن موسی‌الرضا (ع) را روایت می‌کرد.
نمایش بصیرت عاشورایی به شدت مورد استقبال مردم قرار گرفت که نشان می‌دهد شاید بتوان کارهایی از این جنس را با در نظر گرفتن تمام جوانب در برخی از ایام سال که مزاحمتی برای برنامه‌های عادی زائران نداشته باشد، در حرم مطهر حضرت رضا(علیه‌السلام) برگزار نمود؛ کاری که علاوه بر جاذبه جدی برای برخی از اقشار و گروه‌های سنی زائران به‌ویژه جوانان و نوجوانان، می‌تواند سبب انتقال بخش مهمی از مفاهیم دینی و مذهبی با زبان هنر به همه اقشار ناظر و تماشاچی آن بدهد.
این مهم خود گامی بلند برای جذابیت و ارتباط این گروه‌های سنی مختلف جهت حضور در حرم مطهر و همراهی با والدین برای زیارت است که می‌توان امید داشت اگر کارهایی نمایشی یا آئینی ازاین‌دست در دستور کار متولیان مذهبی بقاع متبرکه به‌ویژه حرم مطهر حضرت ثامن‌الائمه(ع) قرار بگیرد و شاهد موقوفاتی برای رشد آن باشیم، همچون وقفی که در روستای فدیشه برای برپایی هرساله حرکت نمادین کاروان امام رضا (ع) در سالروز ورود آن حضرت به این روستا انجام‌شده است.[۵]
کارکرد وقف در فیلم‌های سینمایی
از سوی دیگر بسیاری از استودیوهای فیلم‌سازی در هالیوود(مرکز مشهور فیلم‌سازی آمریکا) در هنگام برآورد اولیه از یک فیلم‌نامه از برخی بنیادهای خیریه‌ای بزرگ آمریکا درخواست کمک و یا همکاری مالی می‌کنند یا شرایط ساخت فیلم‌هایی را با محتوای خاص ایجاد می‌کنند که با این کار شامل معافیت مالیاتی حداکثری در ایالات‌متحده آمریکا می‌شوند.
علاوه بر این‌ها باید یادی کرد از فیلم‌ساز مسلمان و شهیر شهید مرحوم مصطفی عقاد که فیلم‌های ماندگارش «فرستاده» در ایران به نام «محمد رسول الله» شناخته می‌شود و «شیر بیابان»، داستان زندگی عمر مختار را با پشتوانه مالی کشور لیبی در فضای هالیوود دهه هفتاد ساخت.
سؤالی که مطرح می‌شود این است که آیا می‌توان با استفاده از توان کارگردانان به نام و مطرح ایرانی و مسلمان به ساخت فیلم‌های سینمایی مطرح در کشور و حتی جهان برای ترویج فرهنگ اسلامی و شیعی فکر نمود؟
این مهم وقتی پررنگ می‌نماید که در سال‌های اخیر هرچند تجربه‌های موفقی در تولید فیلم‌ها و مجموعه‌های تلویزیونی قوی، جذاب و ارزشمندی همچون مختارنامه و یا یوسف پیامبر و مانند آن حاصل‌شده اما می‌توان هم در تعداد و هم در پشتیبانی مالی مجموعه‌های کارگردانان به نام، از ظرفیت موقوفات عام استفاده کرد به‌ویژه که برخی از آنان اعلام نیاز[۶] و آمادگی نیز نموده‌اند.
نمونه دیگر در این زمینه اداره کل اوقاف استان خراسان رضوی است که برای راه‌اندازی و تأمین هزینه‌های نمایش آئینی بصیرت عاشورایی از موقوفات حاج اسماعیل، حاج هاشم سرایدار، جان جان خانم، بی‌بی کوکب مقدس، ملاعبدالله کربلایی، صاحب جان خانم، شیخ قصاب، غلامحسین طبسی و قهار قلی میرزا و ...[۷] استفاده‌ای هوشمندانه و به‌روز کرد؛ این واقفین دارایی‌ها و املاک خود را در جهت ترویج فرهنگ عاشورایی وقف کرده بودند.
این نهاد همچنین با هدایت و ایجاد زمینه‌های مناسب برای واقفان، آنان را در وقف‌هایی خاص برای ترویج به‌روز دین هم کمک نمود.
علاوه بر این می‌توان از موقوفات برای تأمین فضا و یا ابزارهای موردنیاز ایجاد شهرک سینمایی دینی باهدف کمک و تسهیل ساخت فیلم‌های دینی و مذهبی استفاده کرد، این مهم نیز می‌تواند در تعاملی با مسئولان سازمان صداوسیمای کشور و شبکه استان خراسان رضوی و معاونت سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مطرح و سیاست‌گذاری شود.
علاوه بر این با توجه به راه‌اندازی شبکه ملی زیارت که مراحل مقدماتی را طی می‌کند، استفاده از موقوفات برای راه اندازی این شبکه می‌تواند به عنوان یکی از راهبردهای اساسی آن قرار گیرد که البته این موضوع نیاز به معرفی و درک جدید از وقف در بین اهالی هنر و رسانه‌های دیداری[۸] نیز دارد.*
*نویسنده: امیر جلیلی نژاد
پی نوشتها:
۱- دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی
۲- همان
۳- عناصری،جابر؛ وقف میراث جاویدان - پاییز ۱۳۷۲ – شماره سوم
۴- کمیسیون ملی یونسکو - ایران
۵- پایگاه جامع اطلاع رسانی ایثار و شهادت
۶- خبرگزاری مهر، درخواست کمک فرج الله سلحشور از مردم برای ساخت سریال حضرت موسی(ع)
۷- ویژه‌نامه ثمره ماندگار دی‌ماه نرگس روزنامه خراسان صفحه هشتم
۸- ویژه‌نامه وقف سرمایه فراموش‌شده رصد شماره ۱۸ پرونده وقف و رسانه صفحه هفتاد و پنج
نظر شما