به گزارش خبرگزاری مهر، عده‌ای بر این عقیده‌اند که سنت وقف نسبت به گذشته از رونق کمتری برخوردار است و جایگزین‌های دیگری ازجمله انجام امور خیریه، نذر و صدقه جای این سنت را در میان نیکوکاران گرفته ، هرچند فی‌نفسه نمی‌توان این اتفاق را دارای اشکال دانست اما مطالعه ریشه‌های چنین رویکردی در میان واقفان و خیران می‌تواند مسائل این حوزه را روشن‌تر سازد. در حال حاضر عرصه وقف با چالشی اساسی با موضوع عمر موقوفات روبه‌روست و همان‌طور که در تعریف وقف آمده وقف در اصطلاح فقهی به معنی «تحبیس الاصل و اطلاق المنفعه» است؛ یعنی اصل مال و ریشه آن را ثابت نگه‌داشتن و منفعت آن را رها نمودن تا دیگران از آن بهره‌مند شوند و برای ثابت نگه‌داشتن اصل مال لاجرم بایستی از منافع آن نیز استفاده نمود. بنابراین تعمیر و آباد کردن موقوفه و نیز حفظ مصالح وقف به‌گونه‌ای که امکان بهره‌برداری از آن در طول زمان حفظ گردد از اهم وظایف شرعی متولی یا مدیر موقوفه خوانده‌شده، یعنی حفظ توان درآمدزایی و یا امکان انتفاع مؤثر از موقوفه از طریق صیانت ارزش اصل موقوفه، در طول زمان حائز اهمیت است.
امروزه با گسترش دنیای شهری و روستایی، دیگر نمی‌توان انتظار داشت که یک مسئله یا فعالیت اقتصادی بتواند بدون تأثیرپذیری از سایر عوامل به کار خود ادامه بدهد، همین پیچیدگی‌ها سبب شده است که دستگاه‌های نظارتی و حسابرسی مختلفی چه درون سیستمی و چه برون سیستمی به وجود بیاید که همه آن‌ها به دنبال ایجاد ابتدا شفافیت و دوم نظارت و درنهایت اصلاح آن مسئله می‌باشند. موقوفات نیز از این قاعده مستثنا نیستند و هر جا که قرار باشد درآمدی کسب یا هزینه‌ای صرف شود، بایستی برای واقف شفاف باشد چراکه همان‌طور که گفته شد حفظ توان درآمدزایی یا امکان نفع رساندن مال هدف اصلی یک موقوفه است، اما منظور از شفافیت در عملکرد یک موقوفه یا به طبع آن مدیریت موقوفه چیست؟
منظور ما از شفافیت در اداره موقوفات اول این است که در هر لحظه از زمان داراییها و بدهیهای موقوفه به‌درستی معلوم و قابل گزارش باشد و دوم گزارشهای دورهای واضح، صریح و روشنی از عملکرد مدیریت در خصوص حفظ اموال، تحصیل درآمد، توزیع درآمد، برنامههای آینده و غیره وجود داشته باشد. نبود این شفافیت باعث شده که واقفان همواره نگران حفظ عمر موقوفه‌ها در آینده باشند، علاوه بر این مواردی همچون تغییر کاربری موقوفه برخلاف نیت واقف که گاهی با هدف حفظ منافع موقوفه یا تبدیل به احسن هست، سبب بی‌اعتمادی برخی از خیرین و واقفان می شود که بازهم شفافیت می‌توانست از بروز چنین سوءتفاهمی جلوگیری کند.
امروزه با گسترش دنیای شهری و روستایی، دیگر نمی‌توان انتظار داشت که یک مسئله یا فعالیت اقتصادی بتواند بدون تأثیرپذیری از سایر عوامل به کار خود ادامه بدهد، همین پیچیدگی‌ها سبب شده است که دستگاه‌های نظارتی و حسابرسی مختلفی چه درون سیستمی و چه برون سیستمی به وجود بیاید که همه آن‌ها به دنبال ایجاد ابتدا شفافیت و دوم نظارت و درنهایت اصلاح آن مسئله می‌باشند.
موقوفات نیز از این قاعده مستثنا نیستند و هر جا که قرار باشد درآمدی کسب یا هزینه‌ای صرف شود، بایستی برای واقف شفاف باشد چراکه همان‌طور که گفته شد حفظ توان درآمدزایی یا امکان نفع رساندن مال هدف اصلی یک موقوفه است، اما منظور از شفافیت در عملکرد یک موقوفه یا به طبع آن مدیریت موقوفه چیست؟
منظور ما از شفافیت در اداره موقوفات اول این است که در هرلحظه از زمان داراییها و بدهیهای موقوفه به‌درستی معلوم و قابل گزارش باشد و دوم گزارشهای دوره ای واضح، صریح و روشنی از عملکرد مدیریت در خصوص حفظ اموال، تحصیل درآمد، توزیع درآمد، برنامههای آینده و غیره وجود داشته باشد. نبود این شفافیت باعث شده که واقفان همواره نگران حفظ عمر موقوفه‌ها در آینده باشند، علاوه بر این مواردی همچون تغییر کاربری موقوفه برخلاف نیت واقف که گاهی با هدف حفظ منافع موقوفه یا تبدیل به احسن هست، سبب بی‌اعتمادی برخی از خیرین و واقفان می شود که بازهم شفافیت می‌توانست از بروز چنین سوءتفاهمی جلوگیری کند.
گلایه‌های واقفان از برخی کوتاهی‌ها
غلامعلی جعفرزاده، مسئول پرونده تحقیق و تفحص از سازمان اوقاف و امور خیریه در مجلس شورای اسلامی با اشاره به این موضوع در گفتگو با ما می‌گوید: «در برخی موارد اقدام برخلاف نظر واقف، تغییر موضوع وقف اعم از منفعتی، ملکی یا هر شکل دیگری باعث شده است که بسیاری از وقف‌های مردم از وقف منفعتی به سمت وقف عام‌المنفعه پیش رفته و تغییر موضوع دهند، این ناشی از عملکرد بد مسئولان بوده است، حتی در برخی موارد دست‌درازی به موقوفات گلایه‌مندی شدیدی را به وجود آورده است.»
وی در خصوص شاخص‌های شفافیت در حوزه عملکرد و کارکردهای موقوفات این‌طور توضیح می‌دهد: «اطلاع‌رسانی و ارائه گزارش برای ارزش نهادن به نیات خیر مردم و مخصوصاً واقفان و وراث آن‌ها لازم است، انجام وقف در یک خانواده به معنی وجود ریشه‌های فرهنگی وقف در آن است، اگر آن‌ها عملکرد مناسبی دراین‌باره از سوی متولیان ببینند که موقوفه خاندان آنان منجر به رقم خوردن اتفاق‌های خوبی شده است و خیرات و برکات فراوانی در آن شهر یا منطقه پخش‌شده، سایر افراد خانواده هم به امورات وقفی جذب خواهند شد، در حال حاضر در برخی موارد خانواده واقفان با مشاهده عملکرد نامناسب موقوفات گلایه می‌کنند و همین باعث شده است تا راه خیران و واقفان خاندان خود را ادامه ندهند.»
این نمایند مجلس تأکید می‌کند: «با شفاف‌سازی و عدم‌تغییر نیت وقف باید جلوی روحیه تجارت مآبان در بهره‌برداری از موقوفات را گرفت و آن را به مسیر دینی آن بازگرداند؛ در این دوره میزان ساخت واحدهای تجاری نسبت به مسجد سازی در کارهای اوقاف چقدر تغییر کرده است؟ اوقاف جای درآمد و سود صرف نیست و برای کار دینی ساخته‌شده است.»
لزوم حساسیت بیشتر متولیان بر اجرای نیات واقفان
عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه مجلس شورای اسلامی ادامه می‌دهد: «در این خصوص در ساختارهای فقهی و قانونی مشکلی نداریم، تنها مشکل ما مفسران این حوزه هستند که باید جلوی آن‌ها را گرفت، کسانی که تخصص ندارند به این حوزه ورود کرده‌اند و اجتهاد فرادینی می‌کنند و موضوع کار موقوفات را تغییر می‌دهند و یا در عملکرد آن‌ها انحراف ایجاد کرده‌اند.»
جعفرزاده نبود شفافیت و اطلاع‌رسانی دقیق در حوزه عملکرد و کارکردهای موقوفات را دلیل اصلی آسیب دیدن اعتماد مردم در این حوزه می‌داند و بیان می‌کند: «اجرای دقیق، صحیح، بدون حذف و اضافه کرد به نیت واقف و درنتیجه گرفتن حقوق موقوفات، عدم دست‌درازی به موقوفات، عدم تأخیر در اجرای نظر واقف و ارائه شفاف اقداماتی که در حوزه موقوفه انجام‌شده است به وراث و مردم برای جلب اعتماد نیکوکاران و عموم مردم تأثیر بسزایی دارد.»
وی خاطرنشان می‌کند: «تغییر کاربری وقف برخلاف موضوع وقف نامه موجب بی‌اعتمادی خیرین به عملکرد متولیان موقوفات می‌شود، به‌طور مثال واقفی، زمینی را برای احداث مدرسه وقف کرده است اما الآن به‌جای آن پاساژ احداث‌شده است، هرچند توجیهاتی از سوی افرادی که این کار را انجام داده‌اند وجود دارد اما این برخلاف نیت واقف است و نباید کوچک‌ترین تغییری در آن انجام شود.»
ارزیابی عملکرد موقوفات توسط نهاد نظارتی دیگر
حسین امیدیانی، معاون اسبق سازمان اوقاف و امور خیریه نیز در گفتگو با ما شفافیت عملکرد متولیان موقوفات را در همه جای کشور یکسان نمی‌داند و معتقد است: «این مسئله استان به استان متفاوت است، قوانین فعلی در حوزه موقوفات به نحوی است که متولیان باید تسویه‌حساب بگیرند و بودجه بنویسند، به این دلیل یک راهکار قانونی وجود دارد تا نظارتی بر کار آن‌ها انجام شود، اگر این کار به‌طور صحیح انجام شود می‌توان اطمینان داشت که نیات واقف آن‌طور که مقرر کرده، اجرا شود اما اگر این نظارت سست باشد و به‌درستی انجام نشود این اشکال به وجود خواهد آمد.»
وی اضافه می‌کند: «اداره تحقیق و کسانی که باید به درآمدها و هزینه‌های موقوفات رسیدگی کنند، در حال حاضر خود در همان سازمانی قرار دارند که هزینه کرد موقوفات نیز انجام می‌شود، مثلاً فرض کنید قوه مجریه و قضاییه یک رئیس داشته باشد، در این صورت نظارت سست می‌شود؛ حدود پنجاه سال پیش زمانی که اوقاف به وزارت معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه قدیم وابسته بود، دو مدیرکل در آن وجود داشتند، یکی مدیرکل اوقاف در حوزه‌های اجرایی موقوفات و دومی مدیرکل تحقیق اوقاف یعنی رسیدگی و تحقیق به امورات موقوفات، این دو واحد جداگانه کار می‌کردند.»
یک رئیس برای دو کار متفاوت
معاون اسبق سازمان اوقاف و امور خیریه ادامه می‌دهد: «در حال حاضر این دو، یک رئیس دارند یعنی سازمان اوقاف هم رئیس اجرای نیات واقف است و هم رئیس رسیدگی به موقوفات و اسناد هزینه‌ای آنان است؛ مهم‌ترین خلأ قانونی همین نکته است؛ اگر این نظارت توسط یک اداره مستقل با یک رئیس مستقل انجام شود کار صحیح‌تر خواهد بود.»
مجلس راهکار قانونی نظارت بر موقوفات را ایجاد کند
این پژوهشگر حوزه وقف درباره راهکارهای تحقق شفافیت در حوزه عملکرد متولیان و کارکردهای موقوفات این‌گونه می‌گوید: «از طریق مجلس شورای اسلامی می‌توان تشکیلات اداره کل تحقیق اوقاف را از سازمان اوقاف جدا کرد و مسئولیت آن را به حوزه دیگری منتقل کرد، به این معنی که رسیدگی به اسناد هزینه‌های موقوفات توسط یک واحد جدا از سازمان موقوفات انجام شود، اگر راهکار قانونی از طریق مجلس برای این دو واحد اجرایی شود، آن‌وقت می‌توانیم در سطح کشور نظارت کامل‌تری داشته باشیم؛ زمانی که مردم می‌بینند نظارت و اجرا کامل انجام می‌شود، می‌توانند اعتماد کنند، این کار باعث ترویج فرهنگ موقوفات می‌شود و وقف بیشتر مورد استقبال قرار گیرد.»
وی ادامه می‌دهد: «اداره تحقیق وقف با دادن جزئیات هزینه‌ها و بودجه‌ها به بررسی این مسئله می‌پردازد که وقف چقدر هزینه و بودجه داشته‌است و این امر را در سطح شهر یا شهرستان اطلاع‌رسانی می‌کند؛ وقتی مردم و خیران می‌بینند که این بودجه چقدر بوده و چقدر از آن برای هزینه‌هایی مانند اطعام، مسجد، حجاب و غیره بوده نسبت به کارکردهای وقف اشراف پیدا می‌کنند و این در ترویج وقف مؤثر است، اگر اطلاع‌رسانی لازم انجام نشود و مردم از امورات وقف مطلع نشوند قطعاً وقف جدیدی پیدا نخواهد شد. مردم هر شهری باید بدانند که موقوفات گذشتگانشان در آن محل چقدر درآمد داشته و چقدر از آن هزینه شده است و دارای چه تأثیراتی بوده است.»
معاون اسبق سازمان اوقاف و امور خیریه بخشی از کاهش موقوفات جدید را وابسته به همین عامل می‌داند و می‌گوید: «فطرت مردم میل به نیکی دارد و فطرتاً هرکسی دوست دارد که باقیات‌الصالحاتی از خود باقی بگذارد و بهترین روش آن، کارهای عامل المنفعه مانند وقف است، فقط شرط آن این است که مردم اعتماد کنند و به‌عین ببینند که نیت واقفان گذشته به‌صورت صحیح انجام می‌شود، این به‌طور طبیعی به موقوفات جدید خواهد انجامید.»
نظارت و ارزیابی دقیق موقوفات، نحوه اداره و هزینه کرد درآمدهای آن در کنار اطلاع‌رسانی شفاف و دقیق به واقفان و مردم یکی از بهترین راه‌هایی است که به شفافیت عملکرد متولیان وقف می‌انجامد، تنها در این صورت است که می‌توان به رشد دوباره موقوفات در جامعه و روی آوردن مردم به وقف‌های تازه امیدوار بود.
به اعتقاد کارشناسان می‌توان از راه‌های نوین اطلاع‌رسانی به مردم برای جلب اعتماد آن‌ها استفاده کرد، علاوه بر این ایجاد الزامات قانونی و نهادهای نظارتی می‌تواند به افزایش کارایی موقوفات منجر شود؛ این مهم هرچند از گذشته تا به امروز موردتوجه متولیان بوده است اما بازنگری در شیوه‌های آن می‌تواند جلوی برخی سوءاستفاده‌ها که منجر به سلب اعتماد واقفان و مردم نیز شده است را بگیرد.
_______________________________
نویسنده: صدرا صادقی، منبع: پایگاه دبیرخانه شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی
نظر شما