آئین مردمان کویر در ماه میهمانی خدا/نوای«رمضو خوانی»در کوچه‌ها

به گزارش خبرنگار مهر، خراسان جنوبی با پیشینه تاریخی و فرهنگی خود سرشار از آداب و رسومی است که ریشه در اعتقادات مذهبی و عقاید خاص مردمان این سرزمین دارد.

 پایبندی به رسوم و سنت پیشینیان در مسائل مذهبی و اجتماعی برگرفته از تمدن و فرهنگ غنی مردم یک منطقه است که از این حیث مردم خراسان جنوبی در این راستا سرآمد هستند، به‌طوری‌که هنوز سنت گذشتگان خود را در برگزاری آداب و رسوم ماه رمضان حفظ کرده‌اند.

هرچند در این میان بسیاری از سنت‌های چندساله جای خود را به تکنولوژی‌های روز داده و بعضی دیگر نیز در جریان انتقال از نسلی به نسل دیگر دچار انحرافاتی شده اما هنوز برخی از این سنت‌ها در بسیاری از روستاهای استان به قوت خود باقی است.

مردمان این سرزمین از گذشته‌های دور تاکنون از نیمه‌های شعبان خود را برای استقبال از ماه مبارک رمضان آماده می‌کردند. غبارروبی مساجد با حضور حداکثری مردم محله و روستا یکی از سنت‌های خوبی است که هنوز نیز به قوت خود باقی است.

مردم از روزگاران گذشته تاکنون با روزه گرفتن در آخرین روز ماه شعبان به پیشواز ماه مبارک رمضان می‌رفتند.

ثواب بردن از سفره افطاری

یکی از سنت‌های حسنه مردمان خراسان جنوبی در این ماه افطاری دادن به دیگران است البته نه به سبک سفره‌های پر زرق و برق امروزی، سفرهایی که مردمان گذشته این دیار در ماه مبارک رمضان پهن می‌کردند به شیوه مولایشان علی (ع) است.

مردم خراسان جنوبی به ویژه در گذشته رسم نداشتند که با اسراف سفره‌های رنگین بگسترند و همچون روزگار ما از سفره و وسایل یکبار استفاده کنند و لذا علاوه بر پرهیز از کفران ثواب شستن ظرف را فراموش نمی کردند.

اهالی این دیار برای شستن ظروف، نیت کرده و دست‌به‌کار می‌شدند و از دیگ گل‌گرفته تا آبگردان، کفگیر، ملاقه (ملعقه)، دوری، دیس و هرآنچه بعد از افطار باقی می‌ماند را می‌شستند و بعد از خشک کردن به گوشه‌ای می‌نهادند تا روزی دیگر، برای سفره‌ای دیگر به کار آید.

شو خوانی سنتی فراموش‌شده

مناجات و شب خوانی یا به اصطلاح «شو خوانی» از مراسم ویژه اکثر شهرهای خراسان جنوبی است که امروزه هنوز در برخی از روستاها اجرا می‌شود اما در حال حاضر در بسیاری از شهرها رنگ‌باخته و تکنولوژی‌ها روز مثل ساعت، موبایل و تلویزیون جایگزین آن شده است.

 در این مراسم از نخستین شب ماه رمضان هر شب، برخی از مردان خوش صدا پس از نیمه شب سه نوبت به بالای بام خانه خود می رفتند و با صدای بلند به خواندن ادعیه و اشعاری نیایشی می پرداختند و با این عمل، علاوه بر نیایش، جهت تدارک سحری مردم را از خواب بیدار می نمودند.

شب خوانی معمولا در سه نوبت انجام می گرفت که هر کدام نمودار وقتی از سحرگاهان بود.

 صدای این شب خوانان در سکوت دل شب حالت روحانی به آن می داد و مردم نیز برنامه سحر خود را با همین مناجات ها تنظیم می کردند.

قبل از اذان سحر نیز مناجات کوتاهی می کردند که به آن نظاره خوانی می گفتند.

 نکته ای که نمی توان از ذکر آن گذشت این است که در آخرین دقایق سحر برای اعلام وقت امساک، یک شب خوانی کوتاه دیگر انجام می گرفت.

این مراسم در برخی روستاها از جمله روستای «چنشت» شهرستان سربیشه به وسیله طبل انجام می گرفت و هنوز نیز گاهی انجام می شود.

طبل‌نوازان منادی سحرخیزان در طبس و بشرویه

طبل زنی در سحر ماه مبارک رمضان یکی دیگر از راه‌هایی بود که مردمان شهرستان‌های بشرویه و طبس برای بیدار کردن مردم در سحرگاهان استفاده می‌کردند.

هرچند در روزگاری که زنگ انواع ساعت‌ها، تلفن‌های همراه و زمان‌سنج تلویزیون‌ها برای بیدارکردن مردم با هم رقابت می‌کنند این سنت در بشرویه به فراموشی سپرده شده اما در طبس همچنان طبل‌نوازان منادی سحرخیزان هستند.

مناجات و شب خوانی و یا  به اصطلاح «شوخوانی» از دیگر رسوم کهن مردمان این خطه از کشورمان است که هر چند امروزه هنوز در برخی از روستاها اجرا می‌شود اما در شهرها رنگ باخته و تکنولوژی‌ها روز همچون موبایل و تلویزیون جایگزین آن شده است.طبل‌زنی در اوقات سحر ماه رمضان در طبس، یکی از نیات موقوفه است که در سال 1300 هجری قمری توسط عمادالملکی وقف شده و ماندگاری آن نیز به دلیل اجرای نیات خیر واقف است.

این مراسم از سه ساعت مانده به اذان صبح آغاز می‌شد که طبل اول آن به معنی آماده باش در دو ساعت مانده به اذان زده می‌شود، طبل دوم در یک ساعت مانده به پایان وقت سحر به معنی بیدار باش و طبل سوم نیز نزدیک شدن به وقت اذان را خبر می‌دهد.

دست کشیدن از خوردن و آشامیدن سحرگاهی، با برخاستن «الله اکبر» مؤذن از مأذنه مسجد محله، همراه بود و بعدها با شیوع استفاده از ساعت شماطه دار و رادیو، نخستین گام‌ها برای گسست رویارویی مردم در ماه مبارک رمضان برداشته شد و رسوم کوبیدن بر طبل و چاووشی خوانی و ندا دادن، مهجور شدند و تا جایی که امروز حتی صدا کردن همسایه برای برخاستن، ازجمله کارهای نهی شده در فرهنگ زندگی ماشینی و آپارتمان نشینی است.

ثبت مراسم طبل زنی در فهرست آثار معنوی کشور

معاون پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به آداب و رسوم قدیم مردم در ایام رمضان، اظهار کرد: در زمان‌های گذشته مردم این استان با بهره گیری از روش‌های مختلف چون طبل، پیت‌های حلبی و یا بانگ افراد در روی پشت بام‌ها زمان سحر را به یکدیگر اعلام می‌کردند.

سید احمد برآبادی با بیان اینکه طبل زنی در سحرهای ماه مبارک رمضان یکی از سنت‌هایی است که در شهرستان‌های بشرویه و طبس انجام می‌شد، بیان کرد: این مراسم امروز در بشرویه دیگر اجرا نمی‌شود.

وی تصریح کرد: چند سالی است که این مراسم در طبس در آستانه مبارک امامزاده حسین بن موسی الکاظم(ع) همراه با طبل و نقاره اجرا می‌شود که در فهرست آثار معنی کشور نیز به ثبت رسیده است.

«رمضو خوانی» سنتی دیرینه در بیرجند

یکی دیگر از آیین های قدیمی ماه مبارک رمضان در بیرجند «رمضوخوانی» است که شاید در گذشته در تمامی کوچه و محلات شهر به چشم می‌خورد اما هم اکنون تنها در محلات پایین شهر و برخی از روستاهای بیرجند دیده می‌شود که آن هم در حال منسوخ شدن است.

این سنت دیرینه در روزگاران گذشته توسط مردان مسن و سرشناس انجام می‌شد اما در سالهای اخیر به نوجوانان و جوانان سپرده شده به گونه ای در این مراسم پس از نماز و افطار، جمعی از کودکان و نوجوانان پسر در دسته‌های چهار تا شش نفری به در خانه همسایه‌ها به ویژه سرشناسان و صاحبان ثروت می‌روند و به قصد گرفتن انعام برنامه ویژهای اجرا می‌کنند.

رمضان در گویش بیرجندی « رمضو» تلفظ می شود و رمضان خوانی نیز با عنوان «رمضو خوانی» اجرا می شود.

برخی ابیات اشعار رمضونی خوانی در بیرجند با این بیت ها همراه است :

رمضو یارب، یارب رمضو رمضو آمد خوشنام خدا                         رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله قربانش کنید

رمضو آمد خود سیصد سوار چوبی وردشته که آی روزه بدار        روزه میدارم لاغر می شوم گر نمی دارم کافر می شوم

رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله رو قربانش کنید                بز و بزغاله که چیزی نمشو گاو و گوساله را قربانش کنید"

این سرا از کیه رو ور باده دو پسر داره که نو داماده                   این سرا از کیه رو ور روزه دو دختر داره که مخمل دوزه"

این سرا از کیه رو ور قبرستو پدر مو گفته برو دو قرو بستو          این سرا از کیه خش خش می کنند طبق نقره و کشمش می کنند"

در پایان نیز صاحبخانه شیرینی، تنقلات یا وجه نقد هدیه می‌داد که آن نیز برای نیازمندان و یا کمک به مسجد محل هزینه می‌شد.

آداب «بیست و هفتمو»

آداب «بیست و هفتمو» نیز یکی از سنت‌هایی است که در روز 27 ماه مبارک درمضان اجرا می‌شد و در واقع نوعی شادی برای کشته شدن ابن ملجم مرادی بود.

در این سنت دختران با یک سبد که درون آن یک آینه، شانه و سرمهدان قرار دارد و یک کاسه به در منازل مراجعه می‌کنند و زن صاحبخانه پس از شنیدن صدای در، بیرون می‌آید و به عنوان سنت و یا تقدس شانه را به سر میزند، سرمه به چشمانش می‌کشد و در آینه نگاه می‌کند، سپس پول و یا چیزی در سبد می‌گذارد.

افرادی که مراسم بیشت و هفتمو را اجرا می‌کردند در ظهر روز بعد از پول‌های اهدایی پارچه ای تهیه و برای خود چادر یا چارقدی می‌دوختند و معتقد بودن که این کار خوش یمن است.

برگزاری مراسم‌های دوره خوانی قرآن به صورت خانگی و عمومی و سر زدن به مزار رحلت کنندگان از دنیای فانی به جهان باقی در روزهای پنجشنبه هر هفته از دیگر آیین‌هایی هست که هنوز هم در بین مردم رواج دارد.

آیین و رسوم مردم خراسان جنوبی در ماه رمضان ثبت ملی شد

معاون پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی همچنین  با بیان اینکه رمضان خوانی یکی دیگر از آداب و رسوم خاص مردمان این منطقه در ماه مبارک رمضان است، بیان داشت: در این مراسم کودکان و نوجوانان با مشخص کردن فردی که اشعار مربوط به رمضان خوانی را حفظ بود به عنوان مسئول گروه، به در یک یک خانه‌ها می‌رفتند و اشعاری را می‌خواندند.

برآبادی ادامه داد: صاحبخانه هم با تنقلات و در دوره‌های بعد پول نقد از آن‌ها تشکر می‌کرد و برای این که رمضان خوانی جنبه شور ونشاط پیدا کند، بعضی ازصاحب خانه‌ها آب را که نشانه روشنی است از پشت بام برروی رمضان خوانان می‌ریختند.

معاون پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی از ثبت آداب و رسوم رمضان استان در بهمن 1391 در فهرست میراث معنوی کشور خبر داد و افزود: پس از انجام کارهای پژوهشی و مستندسازی با تهیه فیلم و عکس، برای ثبت ملی آداب و رسوم رمضان در خراسان جنوبی اقدام شد.

برآبادی تاکید کرد: بعضی از آداب و رسوم رمضان که در گذشته اجرا می‌شد، امروزه کمتر مورد توجه است با این حال اگر پرونده ای برای ثبت جهانی این مراسم درکشور تهیه شود، آداب و رسوم خراسان جنوبی هم درآن ارائه خواهد شد.

وی برگزاری مراسم شب خوانی یا شوخوانی را از دیگر سنت‌های مردم این استان در هنگان سحر عنوان کرد و گفت: در این مراسم نیز اشعار و دعاهایی در پشت بام مسجد یا منازل یکی از افراد محله توسط یک فرد خوش صدا خوانده می‌شد.

معاون پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی ادامه داد: این اشعار در دو یا سه نوبت یک بار برای بیدار کردن مردم برای خوردن سحری و یکی در نزدیکی اذان صبح خوانده می‌شد که هر کدام از اشعار با هم فرق می‌کردند.