مسئله این است؛ منتقد کتاب دروازه‌بان است یا مهاجم؟

به گزارش خبرنگار مهر، دوازدهمین دوره جشنواره نقد کتاب عصر امروز سه‌شنبه اول دی ماه با معرفی منتخبانش در سرای اهل قلم به کار خود پایان داد.

سید عباس صالحی معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در آئین اختتامیه این جشنواره، آن را فرصتی برای بازخوانی آنچه در حوزه فرهنگ مکتوب و نقد آثار مربوط به آن اتفاق افتاده است، خواند و گفت: جشنواره نقد کتاب همچنین دریچه ای است برای گفتگو.

وی افزود: جامعه‌ای که نقد در آن کمتر صورت می‌گیرد، طبیعتا از یکی از دریچه‌های مهم حوزه‌های اجتماعی محروم است و در واقع یکی از فرصت‌های گفتگو را از دست داده است. به تبع آن جامعه‌ای که گفتگو در آن حضور دارد، فرصت‌های بیشتری را برای گفتگو فراهم می‌کند و امکان یک دیالکتیک مستمر در حوزه زایش‌های علم و فرهنگ را پدید می آورد.

صالحی افزود: نقد در واقع مسیری است که با پیمودن آن، آسیب‌ها کاهش پیدا می‌کند. ما باید بپذیریم که در حوزه فرهنگ مکتوب، آسیب‌های متنوعی داریم. فرهنگ مکتوب ما گرفتار النتحال سرقت و بی‌هویتی شده است.

وی اضافه کرد: در این شرایط، نامه به راحتی جابجا و سرمایه‌های علمی و فکری به راحتی تاراج می‌شوند. بی‌روشی و بی‌مکتوبی در حوزه مکتوب ما رواج دارد و اخلاق علمی در حوزه فرهنگ مکتوب ما شبیه حوزه های اجتماعی دیگر، مقهور یک اخلاق سودگرایانه ویژه شده است و گرفتار بی اخلاقی علمی است.

معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خاطرنشان کرد: البته این به آن معنا نیست که اتفاقات خوب را کم ببینیم اما باید بپذیریم که نداشته‌های ما از داشته‌های ما در این حوزه بیشتر است.

وی کارکرد دیگر جشنواره نقد کتاب را نقد ِ نقد ذکر و تاکید کرد: ما باید بدانیم که نقدمان در چه جایگاهی قرار دارد. نقدِ نقد، خود مقدمه‌ای است برای رویش نقد. علی‌رغم اینکه ما در فضای حوزه فرهنگ مکتوب شاهد انتظار دهها هزار عنوان کتاب هستیم اما آمار نقدها بر این کتاب‌ها بسیار اندک است؛ ما در دوره پنجم جشنواره نقد کتاب حدود ۷۰۰ مقاله در حوزه نقد کتابها دریافت کرده بودیم الان هم تقریبا همین تعداد است و شاید کاهش هم پیدا کرده باشد. گاهی کتابها دو برابر شده اند اما نقدها در همان آمار اندک مانده‌اند.

صالحی ابراز امیدواری کرد: دست‌اندرکاران جشنواره نقد کتاب، قدم هایی را هم در جهت ارزیابی نقدهای نقد یعنی آثاری که در نقد برخی نقدها بر کتاب نوشته می‌شود، بردارند.

در این جشنواره همچنین مجید غلامی جلیسه مدیرعامل خانه کتاب، موسسه مجری جشنواره نقد کتاب با اشاره به اینکه جشنواره‌های حوزه کتاب دچار نوعی روزمرگی شده‌اند نبود ارائه جدی در اداره کنندگان این جشنواره‌ها را برای ایجاد تغییر و تحول در آنها و همچنین نگاه روتین اداری به آنها را از جمله دلایل این روزمرگی عنوان کرد و گفت: از این جهت باید اذعان کرد که جشنواره‌های خصوصی به موفقیت‌هایی نسبی دست یافته‌اند.

دغدغه‌ای بابت داوری‌ها نداشتیم

مدیرعامل خانه کتاب در عین حال از تلاش موسسه زیرمجموعه خود برای خارج کردن جشنواره‌های دولتی حوزه کتاب از این روزمرگی سخن گفت و در ادامه تصدی مسئولیت دبیری علمی دوره دوازدهم جشنواره نقد کتاب را توسط یکی از برگزیدگان دوره‌های قبلی (حجت‌الاسلام سید حسن اسلامی اردکانی) و برگزاری صددرصد الکترونیک این جشنواره را از ویژگی‌های آن برشمرد و گفت: ما به جهت حضور برگزیده سه دوره جشنواره نقد کتاب در کسوت دبیری این جشنواره، دغدغه‌ای بابت داوری‌ها نداشتیم.

وی اضافه کرد: برگزاری کاملا الکترونیک مراحل مختلف ثبت نام، ارسال آثار، داوری، ارزیابی آثار را از نکات مهم این دوره از جشنواره نقد کتاب عنوان کرد و گفت: این مسئله به ما این امکان را ارد که داورانی از اقصی نقاط کشور و بدون نیاز به حضور فیزیکی در ستاد مرکزی جشنواره، با ما همکاری کنند.

جلیسه با اشاره به حجم بالای تولید کتاب در کشور که تعداد آن در کشور به ۷۲ هزار عنوان بالغ شده است در عین حال از پائین بودن آمار تعداد مقالات منتشر شده در نقد این کتابها انتقاد کرد و گفت: در همین جشنواره تنها ۶۳۰ مقاله به دبیرخانه ارسال شد که از این میان ۵۵۹ مقاله واجد شرایط اولیه برای داوری بودند. و این نشان می‌دهد ما با یک خلاء اساسی در حوزه نقد کتاب در کشور روبرو هستیم.

مدیرعامل خانه کتاب این خلاء را به خبرگزاری‌ها، روزنامه‌ها و مجلات تخصصی نیز تعمیم داد و گفت: از حدود ۵۰۰ نشریه‌ای که در دبیرخانه جشنواره نقد کتاب ثبت نام کرده‌اند، تنها ۷۷ نشریه به معنای واقعی کلمه دارای بخش نقد بوده اند.

وی ابراز امیدواری کرد با حمایت‌های معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد، خانه کتاب در سال ۹۵ برنامه‌ریزی‌های جدی تری برای افزایش کمی و کیفی فضای نقد کتاب در جامعه صورت دهد.

در این مراسم همچنین حجت الاسلام والمسلمین سید حسن اسلامی اردکانی دبیر دوازدهمین دوره جشنواره نقد کتاب در سخنانی، نبود آثار برگزیده در سه رشته روانشناسی و علوم تربیتی- ادبیات عرب- شعر معاصر را در جشنواره امسال نکته ای عجیب و دردآور خواند و گفت: تعداد کم آثار ارسالی در حوزه شعر و انتخاب نشدن حتی یک اثر تقدیری در این حوزه آن هم در کشوری که اصلی ترین هنر آن، شاعری است و تاریخ ادبیات ما سرشار از اشعار درخشان است، باعث تاسف است.

وی در پایان سخنانش گفت: حداقل کاری که یک ناقد انجام می دهد، پاسبانی و دروازه بانی میراث علم و معرفت و ممانعت از ورود شیادان به این عرصه است.

فرهنگ نقد در کشور ما جا نیفتاده است

در آئین اختتامیه دوازدهم جشنواره نقد کتاب همچنین محمد امین قانعی راد استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران و از منتخبان این جشنواره در سخنانی که به نمایندگی از برگزیدگان جشنواره دوازهم. نقد کتاب مطرح کرد گفت: من هم که از فضای دانشگاه به این محفل می آیم، باید بگویم که فضای نقد در دانشگاه‌های ما هم دلنشین نیست و این به این خاطر است که فرهنگ نقد در کشور ما جا نیفتاده است؛ بسیاری از جلساتی هم که به عنوان نقد کتاب برگزار می شود، با قرض دادن نان از طرف منتقدین به همدیگر و رد و بدل شدن تعارفات مرسوم، همراه است.

قانعی راد برخلاف اسلامی اردکانی معتقد بود: کار نقد، گل زدن است نه ممانعت از ورود توپ به درون دروازه، نقد قدرت زاینده دارد که همواره خودش  رامی آفریند و می تواند امکانات تازه ای را کشف و ایجاد کند. نقد معمولا هدف تازه ای به مفاهم می دهد و در بسیاری از موارد به معنای این است که به تعبیر یکی از فیلسوفان، زباله های تاریخ به گیاهانی زنده تبدیل کند.

این استاد رشته جهان شناسی اضافه کرد: متاسفانه اکثر نویسندگان ما علاقه دارند که همیشه از صفر شروع کنند. در دانشگاههای ما، بسیاری از اساتید و صاحب نظران نسبت به وضع موجود، یا بی توجه هستند یا نگاهی نفی گرایانه به آن دارند و همیشه می خواهند چیز تازه ای بیافرینند.

وی ادامه داد: نقد همواره سازنده است و اگر در چارچوب خودش صورت گیرد، مثمر ثمر خواهد بود. نقد را خلاق ترین آدمها باید انجام دهند و کسانی باید درگیر این عمل شوند که از یک تخیل و قدرت ذهنی بالا برخوردار باشند.

قانعی راد با اشاره به نقش مهمی که نقد می تواند در ساخت اجتماع علمی داشته باشد، تاکید کرد: محال است جامعه ای فعالیت علمی داشته باشند اما نقد نداشته باشد.