از نگاه تحليلگر فرهنگي مهر ، به راحتي نمي توان عرصه اي از زندگي را نام برد كه شعر و موسيقي درآن نقشي مهم نداشته باشد . ازروزگاران قديم اين هنرها ازبدوتولد تا پايان زندگي ، مونس انسان بوده است.
درطلوع تمدن، سرودخواني هم به اندازه ي محاوره معمولي اهميت داشته است وعلاوه برآن دردوران گذشته معتقد بوده اند كه ارواح طبيعت ، زبان سرود را بهتر مي فهمند . براي نياكان ما معاشرت با ارواح زمين وآسمان ، حاميان وپيران محصول كشاورزي وپيشه هاي ديگر به اندازه معاشرت با هم قبيله اي ها اهميت داشته است.
يكي ازآداب قديمي تركمن ها « سويت قازان » است. درجهان بيني تركان قديم ، سويت قازان ، ارباب و حامي دام هاي اهلي بود ومي توانست با كمك سنگ باران موجب بارش باران شود . به مرور زمان سرودهاي درخواست باران اهميت خودرا ازدست داد و ازآن زمان اين ژانر به سرود بازي كودكانه تبديل شده است .
در چهاربيتي هاي مراسم « شمن اودي » (آتش شمن) كه از سنن مشترك مردم است ، آثاري از آيين زرتشت ديده مي شود. اين مراسم را در آخرين چهارشنبه سال كهنه برگزار مي كردند . به اين منظور، خرمن بزرگي ازآتش برمي افروختند وازروي آن زنان وكودكان مي پريدند تا ازبيماري ها و بلايا رهايي يافته ، « پاكيزه » به استقبال سال نوبروند .
جشن اعتدال بهاري - عيد نوروز- ريشه تاريخي بسيار قديمي دارد. رسم « منجوق آتدي » دختران در آستانه نوروزهم با سرودخواني همراه است. دراين روز دختران دراتاقي مخصوص دور هم جمع شده وضمن خواندن دوبيتي هاي مرسوم ، منجوق هاي خود را كه دركاسه اي مي اندازند و به نوبت ازآن بيرون مي كشند . بخت واقبال هردختر با دوبيتي هايي كه درآن لحظه مي خواند، مشخص مي شود . شب اول طلوع هلال ماه نوهم پرشوروشادمانه سپري مي شد . كودكان ونوجوانان به صورت گروهي به درخانه هاي همسايه ها رفته ، سرودهاي مرسوم اين شب به نام « يا رمضان » را مي خواندند .
سرودهاي يا رمضان در شب اول ماه نو خوانده نمي شود و در تركمنستان در شب اول ماه رمضان خوانده مي شود ولي درميان تركمنهاي ايران درشب پانزدهم ماه رمضان خوانده مي شود ، درپاسخ با آرزوي موفقيت وسعادت براي صاحب خانه درسال جديد ، آنها هم پاداشي به نشانه تشكر دريافت مي كردند .
اغلب سرودهاي آييني نه تنها با ايام سال ، بلكه با اعمالي معين درارتباط هستند. پديده هاي فرهنگ عامه ، خارج ازكاركرد عملي آنها قابل درك نيست . ازسرودهايي كه درجشن عروسي تركمن ها خوانده مي شود مي توان پي برد كه آنها خانواده جديد خود را به كدام يك از گروه هاي قومي منسوب مي كنند. جنبه سحرانگيزي مراسم عروسي با مشاركت گروه افراد تقويت مي شود : همه شركت كنندگان اين جشن سنتي مثل اشخاص داراي وظايف ونظم رفتاري مشخص عمل مي كنند. اين مراسم تماشاگرندارد وهركس بايد نقش خودش را بازي كند، زيرا موازين اخلاقي جهان بيني مردم و سنن شعري آنها چنين مي طلبد. نه تنها سرودهاي عروسي بلكه همه ي سرودهاي مراسم مختلف به صورت دسته جمعي اجرا مي شود .
جشن عروسي تركمن ، تركيبي از ژانرهاي مختلف فرهنگ عامه شامل : سرودها ، بذله گويي ها، بازي ها، امثال وحكم، رباعيات مخصوص واعمال مرسوم است . مراسم چند مرحله اي عروسي ازرسم خواستگاري آغاز مي شود كه خود با خواندن دوبيتي هاي فراوان همراه است . مدتي قبل از روز برگزاري جشن ، عروس با مشاركت دوستانش جهيزيه خود را مي دوزد . ضمن كار دوزندگي ، دوشيزگان با يكديگرشوخي مي كنند، سرودهاي تغزلي « اجه جان » ( جان مادر) ، « نوي نوي » و« لاله » مي خوانند . جشن درخانه عروس آغاز مي شود ودرآن جا او با اقوام وخويشان خود وداع مي كند .
اعتقاد بر اين است كه پس ازاين ، دوره دوشيزگي به پايان مي رسد ، گويي كه دوشيزه مي ميرد وبه همين علت دوستان عروس ، سرود خداحافظي « اولن » ( مرده ) را مي خوانند . زن به خانه شوهرمي رود ، اما اين باربه عنوان همسر، مادر، حافظ كانون خانواده . درزمان ورود به خانه ي جديد ، عروس اعمالي مرسوم انجام مي دهد و قسمت شاد وسرگرم كننده جشن آغاز مي شود كه شامل اجراي سازوآ واز ، بازي هاي مختلف ، مسابقه ي كشتي ، هنرنمايي هنرپيشه هاي آماتور وسايربرنامه هاي مفرح است. ترانه خواني از قسمت هاي قطعي مراسم عروسي است.
ياپراق - فصلنامه فرهنگي و اجتماعي تركمنهاي ايران طي مقاله اي آورده است : درعروسي هاي امروزي تركمن علاوه بر ترانه هاي مرسوم (يار يار، ياروجان) ، اجراي حركات موزون به نام « كوشت دپدي » بسيار رايج است. اين رقص ريشه در حركات موزون قديمي شمن ها يعني « ذكر» دارد. اين چرخه ي چند قسمتي كه بيشتردرگذشته در مناطق غربي تركمنستان رايج بود ، براي راندن ارواح خبيث انجام مي گرفت. همين امر موجب افزوده شدن اين رسم به مراسم عروسي گرديد. نام قسمت هاي مختلف اين چرخه به نام هاي « ديوانه » ، « سدرات » ، « اتورمه غزل » (غزلخواني درحالت نشسته) و « زمزم » حفظ شده است . امروزه رقص هاي « اوچ دپيم » و « بير دپيم » رايج ترهستند.
درميان ژانرهاي روزمره فرهنگ عامه ، لالايي هاي موسوم به « هودي » رايج تراز بقيه است. با وجود تنوع متون هودي ها و ويژگي هاي خاص هرمنطقه ، درمجموع نرمي تمثال ها وآهنگ ها اين ژانر را متمايز مي كند. دركنار سرودها وبازي هاي كودكانه ، فرهنگ عامه تركمني داراي ژانر بسيارزيباي ديگري است كه به بازي هاي زنان ودختران تركمن اختصاص دارد و بخش هايي از آن با همراهي سرودهاي تغزلي « لاله » ، «داماق لاله» ، «دوداق لاله» ، «ديز(يا آياق) لاله» و«اگين لاله» (يا هميل- هاررو) اجرا مي شود .
از جمله ژانرهاي فرهنگ عامه كه با كار در ارتباط هستند مي توان به « هولوم » كه درزمان دوشيدن شيرگاو ويا شتر توسط زنان اجرا مي شود و« دگيرمن چي » كه درجريان كاربا آسياب دستي خوانده مي شود ، اشاره نمود . شناخت ميراث موسيقيايي مردم و سرچشمه هاي فرهنگي آنها اغلب به درك بسياري از لحظات تاريخي ، آگاهي يافتن از سرنوشت گروه هاي قومي ونسل هاي مختلف كمك مي كند .
هم اكنون درسايه كنسرت ها ووسايل شنيداري وديداري، محدوديت موسمي بودن اجراي سرودهاي عاميانه ي آييني از بين رفته است. ما سرودهاي سنتي را درهر زماني از روز يا سال مي شنويم ، اما نمي دانيم كه درگذشته اين سرودها با چه مناسبت هايي درارتباط بوده اند واجراي آنها درحال حاضر مي تواند حيرت خالقانشان را برانگيزد . اكنون سرودهاي عاميانه مرزهاي زماني و موسمي را درنورديده اند ودرنتيجه يك رشته مستقل از آفرينش هاي هنري گشته اند .
شنوندگان امروزي سرودهاي سنتي مي توانند درتخيلات خود سياحتي جالب درقرون و اعصارگذشته داشته باشند و با نياكان خود به « گفت وگو» بنشينند؛ زيرا گفت وگوي زنده و مستقيم بين آثار فرهنگ عامه و نسل هاي معاصر است كه قرنها زنده مي ماند ، نه خود اثر كه دردرون خود محدود است وبراي انديشه معاصر قابل درك نيست ، ونه ثبت آن به عنوان نوعي اطلاعات .
نظر شما