نگاهي به كتاب "دين و روشنفكران مشروطه"

به گزارش خبرنگار مهر، عصر مشروطيت با همه دستاوردها و كاستي ها تبلور تعامل انديشه هايي است كه هر يك نمايانگر قدرتهاي موجود در جامعه آن روز ايران است.

حاكمان خودكامه و روشنفكران عمدتا غرب گرا طيفهاي صاحب نظر و تأثيرگذار بر روند اجتماعي و سياسي آن دوره هستند. چگونگي نگرش روشنفكران مشروطه به دين كه موجب اتخاذ مواضع متفاوت و متنوع در قبال سنت ها، عملكردها و حتي اعتقادات ديني و احيانا باعث بروز و ظهور انتقادات تند و سخت به آموزه هاي ديني مي شد، از مسائل قابل توجه نويسندگان و پژوهشگران است. دين چه به صورت اعتقادي و امري متعالي و چه به شكل نهادي اجتماعي در همه ابعاد زندگي بشر تأثيرگذار و سامان گراست . روشنفكراني كه جهت اصلاح گري اجتماعي قلم مي زدند، نمي توانستند به سادگي از كنار دين بگذرند. البته از آنجايي كه آنها عمدتا دانش آموخته علوم غربي بودند از ديدگاه علوم جديد به دين مي نگريستند كه همين امر خود باعث ايجاد چالش هايي در جامعه مي شد.

غلامرضا گودرزي در كتاب "دين و روشنفكران مشروطه" كه از سوي نشر اختران به چاپ رسيده، همين مسائل را پيگيري مي كند. نويسنده طي چهار فصل مباحث خود را ارائه مي دهد.

فصل اول كتاب، مقدمات و كليات بحث را بيان مي كند. نويسنده در اين فصل به طرح مسئله پرداخته و محدوده موضوع پژوهش را مشخص مي كند. در بخش پيشينه مطالعاتي به نقد و بررسي برخي از كتابهاي مرتبط با موضوع بحث پرداخته و در آخر نيز سؤالاتي را مطرح كرده كه قرار است در اين كتاب به آنها پرداخته شود.

فصل دوم كتاب در واقع به نوعي تكرار همين مرور مطالعاتي است. مباحثي چون اصلاح ديني، جامعه شناسي، اخلاق پروتستان و روح سرمايه داري، روشنفكري و دينداري، جامعه شناس ديني، دين و جامعه، فرهنگ و دين، نوگرايي ديني و دين و حكومت با تكيه بر كتاب هايي در همين زمينه يا با همين عنوان بحث و بررسي مي شوند.

فصول اول و دوم بيشتر در حكم مقدمه اي براي مبحث اصلي كتاب يعني فصل سوم هستند. اين فصل به پنج گفتار جداگانه اما مرتبط با هم تقسيم شده است. گفتار اول ارائه سيماي كلي بافت اجتماعي و ساختارهاي سياسي- اقتصادي در ايران  اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم است. ويژگي اصلي جامعه ايراني دراين زمان جنبه توسعه يافتگي آن است. گفتار دوم سنخ شناسي فكري مشروطيت را بيان مي كند كه روشنفكران نمايندگان اصلي تفكر در اين دوره بوده و سعي بر آن داشته اند تا بتوانند جايگاه دين را با توجه به افكار جديد مشخص كنند.

در ادامه بررسي آزاد برخي از پيشگامان جريان روشنفكري از جمله آخوندزاده سكولار و ميرزا ملكم غرب گرا ارائه شده است . در اينجا سعي شده با رويكردي جامعه شناختي به نحوه تفكر و برداشت روشنفكران، پرداخته شود. بر هيمن اساس برخي از موانع و مشكلات كار فكري و فرهنگي مانند استبداد زدگي نام برده مي شود. شايد دين گريزي روشنفكران نيز ناشي از همين موانع فكري و فرهنگي باشد.

نويسنده در فصل چهارم كتاب نيز بر اساس نتايجي كه از مباحث خود مي گيرد، توصيه ها و پيشنهاداتي را ارائه مي كند. خلاصه اينكه روشنفكران، از منظري خاص نسبت به دين و كاركردهاي آن موضع گيري كرده اند. آنها عمدتا از منظر علوم جديد به دين نظر داشته و سعي مي كردند تبييني كاركردگرايانه از دين ارائه دهند. مسلم است كه در اين ديدگاه برخي از عقايد و احكام ديني مانع ترقي معرفي شود و جنبه هاي ديگري از دين از جمله اخلاق را برجسته كرده و مورد توجه قرار دادند.

در پايان مي توان گفت از نظر شكلي كتاب داراي جنبه هاي مثبتي است از جمله منابع بسياري در پايان كتاب معرفي شده است. از طرف ديگر برخي از اصطلاحات مهم همراه با معادل انگليسي آنها در پايان كتاب آورده شده و نمايه اشخاص و اماكن نيز از نكات مثبت اين اثر است.

از نظر محتوايي نيز رويكرد جامعه شناختي نويسنده قابل توجه است. معمولا عمده پژوهش هاي تاريخي در ايران رويكردي انتزاعي دارند و كمتر جنبه هاي عيني و شرايط تاريخي و فرهنگي را در نظر مي گيرند. اتخاد رويكرد جامعه شناختي و عيني گرا و لحاظ عوامل اقتصادي و اجتماعي براي فهم بهتر حوادث و نوع تفكر اشخاص، بسيار مهم و حياتي است كه نويسنده اين كتاب سعي كدره تا حدي به آن وفادار باشد. اين رويكرد باعث نوعي بي طرفي نيز در قضاوت هاي تاريخي شده و پژوهشگران را از افتادن در دام سياه يا سفيد اتفاقات و اشخاص باز مي دارد.