به گزارش خبرگزاری مهر، یکصد و سیمین جلسه گروه علمی فلسفه با موضوع نگرش صدرایی به آزمایشهای بنیامین لیبت در باب اراده آگاهانه با ارائه حجت الاسلام والمسلمین محمد حسین زاده و با حضور اعضاء گروه چهارشنبه ۲۹ اردیبهشت ۹۵ ساعت ۲۱ در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.
درابتدای این جلسه حجت الاسلام والمسلمین محمد حسین زاده در باب چالش آزمایش بنیامین لیبت گفت: بنیامین لیبت پژوهشگر برجستۀ آمریکایی در رشتۀ فیزیولوژی و استاد دانشگاه کالیفرنیا بود. او در سال ۱۹۸۳ آزمایش جنجال برانگیزی را انجام داد که همچنان ذهن بسیاری از دانشمندان و فیلسوفان را به خود مشغول داشته است. لیبت در این آزمایش، زمان فرآیندهای مغزی و ارادۀ آگاهانۀ انسان را مشخص کرد. یافته های او نشان می دهند که قبل از انجام دادن اعمال خود انگیخته (خود ـ تنظیم شده)، تغییر الکتریکی آهسته ای رخ می دهد که در ناحیۀ فرق سر، بر روی پوست سر، قابل ثبت است.
وی ادامه داد: آزمایش لیبت نشان می دهد که افعال ارادی توسط تغییرات الکتریکی پتانسیل آمادگی (RP) به نحوی غیرآگاهانه ۵۵۰ میلی ثانیه قبل از عمل، در مغز به آغاز می شوند و انسان ۱۵۰ میلی ثانیه قبل از اینکه عمل آغاز شود، از قصد خود برای انجام عمل آگاه می شود.
وی افزود: بر طبق نگرش رایج دربارۀ فرایند عمل ارادی، ارادۀ آگاهانه (W) قبل از پتانسیل آمادگی ظاهر می شود و به مغز دستور اجرای عملِ قصد شده را می دهد، اما آزمایش لیبت نشان می دهد که افعال ارادی توسط تغییرات الکتریکی پتانسیل آمادگی (RP) به نحوی غیرآگاهانه در مغز به آغاز می شوند و انسان ۱۵۰ میلی ثانیه قبل از اینکه عمل آغاز شود، از قصد خود برای انجام عمل آگاه می شود.
حقیقت اراده از دیدگاه ملاصدرا
حسین زاده ادامه داد: بنابراین در نظر صدرالمتألهین وجود خاص اراده دارای یک هویت شوقی اشتدادی و کشسانی است که دامنه آن از شوق ناقص تا عزم و اجماع نفسانی و پس از آن به صورت میل طبیعی در بدنه مادی فعل، گسترده شده است. پرسش مهمی که در تبیین نگرش صدرایی به آزمایش لیبت باید به آن پاسخ داد این است که آیا اجماع نفسانی امری مجرد است یا مادی؟ صدرالمتألهین نیز در جلد هشتم اسفار صراحتاً عزم و اجماع نفس را امری مجرد می داند و می نویسد: «نسبه الإراده أی القوه الإجماعیه إلى الشهویه الحیوانیه فی باب التحریک کنسبه الوهم إلى الخیال فی باب الإدراک و کل واحده منهما عندنا قوه مجرده عن الماده لکن لم نجد فی کلام أحد ما یدل على أن المحرکه الشوقیه جسمانیه و التی لا خلاف لأحد و لا شبهه فی کونها جسمانیه هی المحرکه الفاعله القریبه لا الباعثه و هی المسماه بالقدره لأنها عباره عن قوه قائمه بالأعصاب و العضلات الممیله لها بالقبض و البسط و الجذب و الدفع»
وی گفت: اما به نظر می رسد منعی وجود ندارد که آنچه ملاصدرا در مورد قدرت بیان کرد، دربارۀ اجماع نفس (عزم و ارادۀ جازم) نیز بیان کنیم و آن را امری مادی بدانیم. اگر چه هیچ یک از حکمای پیشین مادی بودن اجماع نفس را بیان نکرده و ملاصدرا نیز به صراحت آن را مادی دانسته است؛ اما با توجه به اصول فلسفۀ ملاصدرا باید به مادی بودن اجماع نفس ملتزم شد. از این رو اراده یک وجود شوقی تشکیکی و دامنه دار است که مراتب بالای آن مجرد و مراتب نازلۀ آن مادی است و اجماع نفسانی در مرتبۀ مادیتِ این وجود دامنه دار قرار دارد.
در فلسفۀ ملاصدرا نفس انسان چگونه به صورت آگاهانه ابزار خود و از جمله مغز را به کار می گیرد و افعال خود را انجام می دهد؟
حسین زاده اظهار کرد: از نظر صدرالمتألهین علمی که نفس برای به کارگیری آگاهانۀ قوا و ابزار خود از آن استفاده می کند از سنخ علوم متعارف ذهنی و از نوع تصور و تصدیق نیست، بلکه نوعی شعور و آگاهی حضوری است. هنگامی که نفس ابزار و قوای خود را به کار می گیرد، بر خلاف سایر افعال اختیاری، این کار را بدون تصور و تصدیقِ به فایده انجام می دهد و با این حال این به کارگیری ابزار و قوا، فعل اختیاری نفس به حساب می آید؛ زیرا همین نشئت گرفتن آن ها از علم ذاتی نفس خود نوعی اراده است که عین علم است و با قصد و تأمل همراه نیست (اسفار، ج۶، صص۱۶۱-۱۶۲).
وی افزود: با توجه به این مطلب، برای تبیین فلسفی آزمایش لیبت با مبانی فلسفۀ ملاصدرا می توان گفت: نفس پس از آنکه برای انجام فعل برنامه ریزی کرد، برای ایجاد ارادۀ «اکنون عمل کن»، اندام های مغزی را به صورت آگاهانه و از روی اختیار به کار گرفته و اراده را ایجاد می کند؛ سپس از طریق ایجاد ارادۀ آگاهانه، افعال ارادیِ مورد نظر را به انجام می رساند. از این رو آزمایش های لیبت هرچند برای نگرش های سنتی به اراده، چالشی مهم به شمار می آید؛ اما نسبت به نگرش برگزیده که از فلسفۀ ملاصدرا قابل استفاده است، چنین نیست.
نظر شما