نقش کسب روزی حلال در تربیت انسان

به گزارش خبرگزاری مهر متن خطبه های نماز جمعه این هفته  آیت الله رمضانی امام و مدیر مرکز اسلامی هامبورگ در پی می آید.

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله ربّ العالمین و الحمد لله الذی لا مُضادّ له فی مُلکه و لا مُنازِعَ لَهُ فی أمره. الحمدالله الذی لا شریک لَهُ فی خلقه ولا شبیه لَهُ فی عَظَمَتِه (جزء من دعاء الإفتتاح) وصلّی الله علی سیدّنا ونبیّنا محمّد صلّی الله علیه وعلی آله الطاهرین واصحابه المنتجبین.  

عبادالله! أُوصیکم و نفسی بتقوی الله و اتّباع امره و نهیه.

در گذشته بارها اشاره گردید که اسلام نسبت به آنچه در سلامت و سعادت فردی و جمعی انسانها نقش ایفاء می­کند برنامه ارائه می دهد و حتی حقوق آنها را یادآور می گردد. لذا توجّه به رساله حقوق امام سجاد(ع) نگرش انسان در امورات گوناگون را جهت می دهد. این رساله حتی اموال حقوقی را مورد تبیین قرار داده، و در زمینه کسب و کار اگر انسان شریکی داشته باشد، حق او را مورد توجّه قرار می دهد. جالب آنکه قاعده و ضابطه کلی این است که انسان هر کاری که انجام می دهد، باید دارای مصلحت باشد. به همین جهت آنچه که به نوعی در آن مفسده و فساد و هلاکت است، چه درباره خود و چه دربارۀ دیگران باید ترک شود.

حق شریک

اسلام هم بر نجات خود و هم بر نجات دیگران تأکید می کند، و هر نوع مکر و حیله و فریب و نیرنگ و خدعه را چه دربارۀ خود و چه دربارۀ دیگران نهی می کند. در حقیقت درصدد است از سویی راه و مقصد زندگی را به شکل صحیح به انسان نشان دهد و از سوی دیگر چگونگی طی کردن این راه را مشخص نماید و اجازه نمی دهد از هر وسیله ای ـ اگر وسیله غیرمعقول و غیرشرعی باشد ـ استفاده گردد. لذا امام سجاد(ع) در بیان نمودن چند حق مانند: حق شریک، حق مال، و حق طلبکار، به جهت مشخص نمودن حقوق اخلاقی و قانونی، نکات مهمی را یادآور می­شود. ایشان در خصوص حق شریک یعنی کسی که در کاری یا در چیزی با دیگری سهیم و شریک است، می فرماید:

«وَ أَمَّا حَقُ‌ الشَّرِیکِ‌ فَإِنْ غَابَ کَفَیْتَهُ وَ إِنْ حَضَرَ سَاوَیْتَهُ‌ وَ لَا تَعْزِمْ عَلَی حُکْمِکَ دُونَ حُکْمِهِ وَ لَا تَعْمَلْ بِرَأْیِکَ دُونَ مُنَاظَرَتِهِ وَ تَحْفَظُ عَلَیْهِ مَالَهُ وَ تَنْفِی عَنْهُ خِیَانَتَهُ فِیمَا عَزَّ أَوْ هَانَ‌ فَإِنَّهُ بَلَغَنَا أَنَّ یَدَ اللَّهِ عَلَی الشَّرِیکَیْنِ مَا لَمْ یَتَخَاوَنَا وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه؛  و اما حق شریک آن است که اگر غائب بود امورش را کفایت کنی، و اگر حاضر بود همانند او انجام وظیفه کنی، و به نظر و رأی خود بدون مشورت او تصمیم نگیری، و مال او را برایش حفظ کنی، و در امور او کم یا بیش خیانت نکنی، زیرا به ما رسیده است که دست خدا با دو شریکی است تا زمانی که به هم خیانت نکنند. و هیچ قدرتی جز به کمک خدا وجود ندارد».[۱]

در مباحث فقهی احکام زیادی دربارۀ انواع شرکت آمده که باید به کتب مربوطه مراجعه شود. چه اینکه در روایات هم مباحث زیادی دربارۀ حقوق شریک ذکر شده و بر این نکته تأکید شده که دو شریک باید حق همدیگر را به درستی بشناسند و آن را رعایت کنند. لذا از منظر امام سجاد(ع) انسان نباید در غیاب شریک خود تصرف و دخالتی داشته باشد، بلکه می­بایست در غیبت او مصالح شریکش را مورد توجه قرار بدهد. دیگر آنکه در حضورش باید حق او را رعایت نماید. و هر دوی آنها باید مساوات و برابری را رعایت کنند، و با توجّه به نظر یکدیگر تصمیم بگیرند.

و نیز حافظ و نگهبان مال یکدیگر بوده، و به هیچ وجه در فکر خیانت یکدیگر نباشند. حضرت(ع) در سیر مباحث خود پیرامون این موضوع، به حق مال نیز اشاره فرموده اند. از این حیث که هر مسلمانی باید توجّه داشته باشد به اینکه درآمدهایش از چه راهی است؛ زیرا انسان مسلمان باید مال را به شکل صحیح به دست آورد، و آن را در جای خود و در راه صحیح و عقلانی استفاده نماید.

نقش کسب روزی حلال در تربیت انسان

مال پاک و حلال در تربیت انسان از نظر دین اسلام نقش بسیار مهمی دارد، لذا امام سجاد(ع) به­حق مال اشاره می کند و می فرماید: «وَ أَمَّا حَقُ‌ الْمَالِ‌ فَأَنْ لَا تَأْخُذَهُ إِلَّا مِنْ حِلِّهِ وَ لَا تُنْفِقَهُ إِلَّا فِی حِلِّهِ وَ لَاتُحَرِّفَهُ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ لَاتَصْرِفَهُ عَنْ حَقَائِقِهِ وَ لَاتَجْعَلَهُ إِذَا کَانَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ وَ سَبَباً إِلَی اللَّهِ وَ لَا تُؤْثِرَ بِهِ عَلَی نَفْسِکَ مَنْ لَعَلَّهُ لَا یَحْمَدُکَ وَ بِالْحَرِیِّ أَنْ لَایُحْسِنَ خِلَافَتَهُ فِی تَرِکَتِکَ‌ وَ لَایَعْمَلَ فِیهِ بِطَاعَةِ رَبِّکَ فَتَکُونَ مُعِیناً لَهُ عَلَی ذَلِکَ أَوْ بِمَا أَحْدَثَ فِی مَالِکَ أَحْسَنَ نَظَراً لِنَفْسِهِ فَیَعْمَلَ بِطَاعَةِ رَبِّهِ فَیَذْهَبَ بِالْغَنِیمَةِ وَ تَبُوءَ بِالْإِثْمِ وَ الْحَسْرَةِ وَ النَّدَامَةِ مَعَ التَّبِعَةِ وَ لاقُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛  

اما حق مال آن است که آن را جز از راه حلال به دست نیاوری و جز در راه حلال مصرف نکنی و از جایگاه مناسبش بیرون نسازی و از کارکردهای حقیقی‌اش دور نگردانی و حال که مال از آن خدا است، آن را جز دارای سمت و سویی خدایی و به منزله دستاویزی به حضرت او قرار ندهی و در آن، کسی را بر خویش ترجیح ندهی که شاید شاکر تو نباشد و شأنش چنین است که بازمانده مالت را به نیکی مصرف نکند و با آن به اطاعت پروردگارت نپردازد؛ که در این صورت، تو نیز یاور او [در این گناه] خواهی بود. شاید هم وی با آن چه در مال تو روا می‌دارد، در کار خویش نیک نظر کند و به اطاعت پروردگارش پردازد و خود سود برد و تو فقط حسرت و پشیمانی در پی داشته باشی!»[۲]

حضرت(ع) در بیان حق مال به نکات مهمی اشاره کرده­اند، که از جمله آنها اینست که کسب و درآمد باید از راه حلال باشد تا انسان به مال طیب و طاهر و پاک برسد. و باید آنرا در جای خود هزینه کند، و چون از جانب خداست باید در راه خدا هزینه کرد و به شکل صحیح و عقلانی از آن استفاده کند.

سعادت انسان در گرو عدم وابستگی به دنیا

یکی از مسائل مهمی که انسان باید بدان توجه داشته باشد، اینست که نباید به مال دنیا وابستگی و تعلق خاطر داشته باشد؛ چراکه بدون شک علاقه به مال، انسان را با مشکلات عدیده ای مواجه خواهد ساخت. «وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ؛ و او علاقه شدید به مال دارد!».[۳] و این بدین معنا نیست که داشتن مال مذموم و نکوهیده باشد، بلکه اگر مال و ثروت در خدمت انسان باشد و برای حل مشکلات او سودمند باشد برای سعادت انسان هم در دنیا و آخرت مفید خواهد بود. لذا بدون تردید از جمله کسانی که انسان باید مال را برای آنها هزینه کند، افرادی هستند که تأمین معاش آنها از جمله وظایف صاحب مال شمرده می­شود. مانند: دادن نفقه به زن و فرزند. البته تلاش و جمع کردن مال برای چنین خدمتی مانند فردی است که در راه خدا جهاد کرده است. چراکه امام صادق(ع) در این خصوص فرموده­اند: «الکَادُّ عَلَی‌ عِیَالِهِ‌ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؛  کسی که برای اداره زندگی زن و فرزند تلاش می کند همانند مجاهد در راه خدای بزرگ است».[۴] و در نتیجه اگر مال با زحمت و رنج به دست آید و در مسیر خدا قرار گیرد خوشبختی در دنیا و آخرت را به دنبال دارد. [۵]

دستگیری از دیگران در مسائل مالی

یکی دیگر از موارد مصرف مال، کمک کردن به دیگران است. بدین بیان که انسان آنرا به­صورت قرض یا ... در اختیار دیگران قرار دهد، و در صورتی که قرض گیرنده توان پرداخت داشته باشد، بالطبع باید آنرا به صاحب مال بدهد. لذا امام سجاد(ع) در فراز بعدی به­حق طلبکار اشاره کرده و می­فرمایند: «بدهکار در صورتی که توانایی پرداخت قرض و یا مالی که به فرد کمک شده داشته باشد باید بپردازد و نباید در آن تأخیر نماید؛ و اگر توان مالی داشته باشد و در پرداخت تأخیر کند، پیامبر اکرم(ص) فرمودند او ستمکار است: «مَطْلُ الْغَنِیِّ ظُلْمٌ».

و تعبیر امام سجاد(ع) در حق المال بدین بیان است: «وَ أَمَّا حَقُّ الْغَرِیمِ الطَّالِبِ لَکَ‌ فَإِنْ کُنْتَ مُوسِراً أَوْفَیْتَهُ وَ کَفَیْتَهُ وَ أَغْنَیْتَهُ وَ لَمْ تَرْدُدْهُ وَ تَمْطُلْهُ‌ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ مَطْلُ الْغَنِیِّ ظُلْمٌ وَ إِنْ کُنْتَ مُعْسِراً أَرْضَیْتَهُ بِحُسْنِ الْقَوْلِ وَ طَلَبْتَ إِلَیْهِ طَلَباً جَمِیلًا وَ رَدَدْتَهُ عَنْ نَفْسِکَ رَدّاً لَطِیفاً وَ لَمْ تَجْمَعْ عَلَیْهِ‌ ذَهَابَ مَالِهِ وَ سُوءَ مُعَامَلَتِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ لُؤْمٌ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛  و اما حق طلبکار تو این است که اگر دارا هستی به او بپردازی، و کارش را راه بیاندازی، و غنی و بی نیازش کنی، و او را تأخیر نیاندازی و معطل نکنی، زیرا پیامبر اکرم(ص) فرمود: «نپرداختن توانگر، بدهکاری خود را ستم است». و اگر نداری او را به خوش زبانی خشنود کن و از او به آرامی مهلت بخواهی! و او را به خوشی از خود بازگردانی، و با این که مالش را بردی با او بد رفتاری نکن، زیرا این پستی است. و قوه ای جز به کمک خداوند نیست».[۶]

یکی از سفارش­ های مهم اسلام، برای رفع مشکلات دیگران این است که افراد در صورت تمکن مالی، اگر می توانند قرض بدهند تا اشخاص نیازمند بتوانند بر مشکلاتشان فائق آیند. و آنها نیز در زمان تعیین شده قرض را برگردانند. لذا در آیات و روایات، پاداش قرض دادن بسیار زیاد دانسته شده است. به­ گونه ای که آنرا قرض به خدا می داند: «مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَریم؛ کیست که به خدا وام نیکو دهد (و از اموالی که به او ارزانی داشته انفاق کند) تا خداوند آن را برای او چندین برابر کند؟ و برای او پاداش پرارزشی است!».[۷] 

و در جای دیگر فرمودند: «إِنَّ الْمُصَّدِّقینَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَریم؛ مردان و زنان انفاق کننده، و آنها که (از این راه) به خدا «قرض الحسنه» دهند، (این قرض الحسنه) برای آنان مضاعف می‌شود و پاداش پرارزشی دارند!».[۸]همچنین در آیات و روایات تأکید شده است که اگر به کسی کمک کردید و قرض دادید، او را تحت فشار قرار ندهید تا اینکه مجبور شود مال ناپاکی را دنبال کند. بلکه جهت ادای قرضش به او مهلت بدهید: «وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلی‌ مَیْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛  و اگر (بدهکار)، قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایی، مهلت دهید! (و در صورتی که براستی قدرت پرداخت را ندارد)، برای خدا به او ببخشید بهتر است؛ اگر (منافع این کار را) بدانید!».[۹]

البته در خصوص مباحث اقتصادی اسلام نکات بسیار مهم و دقیقی است که در جای خود از آن بحث می شود.

.....................................

 [۱]. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی،  تحف العقول، ص۲۶۷، قم، جامعه مدرسین، چ دوم، ۱۴۰۴.