گناباد شهر قنات های چند هزار ساله/سفر به دیار فرهیختگان

خبرگزاری مهر - گروه استان ها: شهرستان گناباد با مساحتی حدود ۵۹۰۲ کیلومتر مربع در فاصله ۲۸۲ کیلومتری مشهد و دارای آثار ملی و جهانی زیادی است. موقعیت گناباد در نقطه تلاقی راه های منتهی به مراکز اقتصادی، فرهنگی و تمدنی کهن نیز رونق و توسعه همه جانبه آن را سبب شده است.

گناباد در دوران تاریخی دارای چنان جایگاهی در جنوب خراسان بوده که معابد بزرگ آن به نیازهای معنوی مردم در گستره ای وسیع پاسخ می داده اند. از گذشته های پرفراز و نشیب گناباد اکنون در عرصه شهرستان آثار و نشانه های فراوانی باقی مانده که برخی از آن ها اگر بی نظیر نباشد کم نظیر است.

یک هزار و ۱۱۵ رشته قنات مهمترین نشانه های نبوغ، ابتکار و عشق به زندگی در گناباد و نمادهای بارز تدبیر و دانش و تمدن ایرانی است و قنات قصبه با بیش از ۳۳ هزار متر طول نماد عینی حماسه زندگی مردم گناباد است. قلعه هایی که بر فراز کوه های گناباد قرار دارند، سمبل های پایداری و مقاومت و بناهای برجای مانده حکایت گر ایمان، توانمندی و اندیشه های سازنده است و همگرایی مردم و هنرهای سنتی و آداب و رسوم و فرهنگ گویشی گناباد برخاسته از زمینه مناسب و اصیلی است که به همت مغزهای متفکر و دست های توانا هموار و بارور شده است.

حوضخانه منزل قدیمی خواجه 

این حوضخانه متعلق به دوره قاجاریه است. پوشش گنبدی این مکان بر چهار ستون استوانه ای قرار گرفته که بر فراز پوشش آن عنصری شبیه کلاه فرنگی جهت تأمین نور فضای داخلی و تهویه هوا به دلیل رطوبت مکان تعبیه شده است. در میان این فضا نیز آب نمایی مدور و بسیار زیبا ایجاد شده که مجموع این اجزاء و عناصر فضایی مطبوع را به وجود آورده است. معماری این حوضخانه متعلق به اواخر دوره قاجار است. 

قلعه دختر شوراب 

این قلعه سنگی در حدود ۱۵ کیلومتری شهر گناباد در روستایی به نام شوراب بر بلندی قرار گرفته است. وجه تسمیه این بنا به دلیل انتساب  آن به «‌ناهید » الهه آب و برکت و زیبایی است که مورد پرستش و احترام ایرانیان در آیین پیش از اسلام بوده است. قلعه دختر شوراب گناباد از ابنیه دوران ساسانی و مرکب از سه فضای معماری است که تمامی آن ها به صورت برآمدگی بقایای ساختمانی از شرق به غرب بر روی محدوده قلعه بنیاد شده است. 

یخدان کوثر 

 این اثر معماری در حدود ۴ کیلومتری شمال شرقی بیدخت در مجاورت روستای متروکه کوثر در میان اراضی کشاورزی واقع است. به طور کلی یخدان کوثر از سه بخش دیوار شرقی و غربی جوی بخصوص و محل جمع آوری یخ های ابتیاع شده شکل گرفته است. دیوار این یخدان از خشت و چینه ایجاد شده و در پشت آن نیز جوی قرار داشته است، که آب در داخل آن انباشته شده و در شب های زمستان به یخ تبدیل می شد  پس از آن  یخ ها که بیشتر به صورت لایه لایه بوده است به چال یا محفظه نگهداری یخ منتقل می شد. 

مجموعه معماری روستای عمرانی 

در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری شمال گناباد و مجاور پاسگاه پلیس راه مجموعه عظیم معماری محصور در برج و بارو مشاهده می شود که به عمرانی شهرت دارد. این روستا تا حدود سی سال پیش مسکونی و آباد بوده و در حال حاضر هم بافت قدیمی و تاریخی خود را کاملا حفظ کرده و بادگیرها و تاسیسات دفاعی آن هنوز پا برجاست. این روستا علاوه بر معابر و بقایای معماری سنتی ارزشمند دارای یک مسجد و حمام و دو آب انبار بزرگ است که متعلق به دورا ن سلجوقی تا صفوی است.

قنات قصبه گناباد 

قنات قصه گناباد به عنوان یکی از پدیده های شگفت انگیز دست ساخته انسان در طول تاریخ و نمادی از هم نوایی انسان با طبیعت توجه بسیاری از مورخان و پژوهشگران را به خود جلب کرده است. قنات قصبه بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان مربوط به ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش و تنها اثر ثبت شده خراسان بزرگ در سازمان جهانی یونسکو است که در شهر گناباد در جنوب خراسان رضوی واقع شده است.

قنات قصبه گناباد که از شاهکارهای آبی جهان است از دو رشته اصلی و شش شاخه فرعی تشکیل شده‌ و مادرچاه آن در دامنه شمالی سیاه کوه و مظهر کنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) قرار دارد. طول این قنات بیش از ۳۳ کیلومتر است. تعداد چاه های آن متجاوز از ۴۷۰ حلقه و عمق مادر چاه آن نیز حدود ۲۸۰ تا ۳۰۰ متر است.

این قنات از میانه اراضی کوی شرقی گناباد از محلی معروف به «برج علی ضامن» در داخل رسوب های ریزدانه آغاز شده و از هفت کانال متصل به هم شکل گرفته است. قنات قصبه گناباد به لحاظ موقعیت و قدمت یکی از بهترین مکان‌های گردشگری این شهر محسوب می‌شود و هر ساله گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند. مظهر این قنات در خیابان ناصر خسرو شهر گناباد قرار دارد.

بقعه سلطان محمد عابد

 این بقعه در ۲۴ کیلومتری جنوب شهر گناباد مشرف بر کاخک بر فراز مدفن سلطان محمد بن موسی الکاظم(ع) ایجاد شده است. قرائن تاریخی این شخصیت را برادر حضرت رضا (ع) معرفی نموده اند . که بعد از شهادت آن حضرت و به قصد مبارزه با مامون با یاران خود وارد خراسان می شود و سرانجام توسط ماموران عباسی در قصبه کاخک به شهادت می رسد. بنا بر قول های گوناگون در اواخر دوره سلجوقی بنایی به اهتمام(امیر عبدالله تونی)در مزار وی ساخته شد.

ساختمان فعلی آرامگاه متعلق به زمان شاه طهماسب صفوی است بقعه سلطان محمد عابد مشتمل بر تالاری وسیع در میان بنا و در فضای دیگر در طرفین است. گنبد زیبا و کاشی کاری مزین به قلم شیوه ای علیرضا عباسی نیز بر فراز چهار طاقی مقبره قرار گرفته است این بنا در زمین لرزه سال ۱۳۴۷ آسیب فراوانی دید اما در سال های اخیر مجموعه مرمت و ساماندهی شده است.   

مزار امامزاده احمد بیمرغ

بنای آرامگاه شاهزاده سلطان احمد ابن موسی الکاظم ( ع‌) در ۳۵ کیلومتری شرق گناباد نزدیک به روستای بیمرغ واقع است. بقعه با طرح و نقشه هشت ضلعی که گنبد بر فراز آن ایجاد شده در میان محوطه ای مشجر قرار گرفته است. بر پیرامون دیوار فضای داخلی بنا کتیبه ای قرآنی به چشم می خورد که به خط ثلث نگارش یافته است. به درستی روشن نیست اولین بقعه درچه تاریخی بر پا شده اما سنگ قبر موجود در فضای معماری بنا حاوی تاریخ ۱۰۵۳ هـ . ق حاکی از آن است که در دوره صفویه و مقارن با این عصر بقعه ای در این مکان وجود داشته و مرحوم حاج حسنعلی بیک آن را مرمت کرده است. 

سفال مند  

در میان صنایع دستی شهرستان گناباد سفال سازی در «‌مند» از اعتبار و پیشینه ای باستانی برخوردار است. بررسی ها و مطالعات باستان شناسی حکایت از آن دارد که این هنر حداقل از هزاره سوم قبل از میلاد در منطقه رواج داشته است. انواع سفال های پراکنده بر سطح محوطه باستانی و لایه تمدنی حاصل از کاوش های باستان شناسی شاهدی بر این مدعاست، در نوع و نقش سفال های مند گناباد نوعی همبستگی فرهنگی و هنری با سفال های مناطقی چون میبد یزد و استهبان فارس مشاهده می شود.

از انواع سفال هایی که در این مکان ساخته می شود باید به «بدل چینی»‌ و «سفال رسی»‌ اشاره کرد که در طرح ها و اشکال مختلف و با تزیینات متنوع به بازار عرضه می شود . سفالگران « مند » سفال های خود را اکثرا با دو نوع لعاب پوشش می دهند، لعاب زیرین شامل مخلوط سنگ کوارتز و خاک رس به اضافه یک نوع کائولن که بعد از اتمام این لعابدهی پوشش ثانویه دیگری با موادی چون سنگ کوارتز و شغار که از سوزاندن چهار نوع گیاه به دست می آید بر روی سفال ها قرار می گیرد. اکثر سفال های این ناحیه با رنگ های متنوعی چون آبی، سبز و  قرمز و زرد به بازارهای فروش عرضه می شود. 

روستای ریاب

روستای ریاب در ۵ کیلومتری جنوب غربی گناباد واقع شده است. به لحاظ تاریخی به دوره قاجاریه و صفوی بر می گردد. این روستا دارای مجموعه ای از خانه های قدیمی بادگیر دار، حوضخانه، قلعه، حمام، مسجد و آب انبار با معماری بسیار زیبا است و یکی از بافت های باقی مانده در شهرستان است که ارزش تاریخی خود را حفظ کرده است. روستای ریاب هم اکنون بعنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری در ایران مطرح است که تعدادی از آثار آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. از سوی دیگر مقبره ابومنصور ریابی از وزرای طغرل موسس دولت سلجوقیان  در این روستا واقع است.