خبرگزاری مهر، گروه استانها-مهناز همتی: حمام بازار شاهرود روزگاری بخشی از خاطرات مردم این دیار محسوب می‌شد، اما امروز کافی است در میان فلکه مرکزی شهر و در ورودی بازار کهن این شهر بایستیم و از نسل جوان بپرسیم حمام بازار کجاست؟ بااینکه روزانه ده‌ها بار از مقابلش عبور می‌کنند هیچ‌کدامشان نمی‌دانند اینجا تا همین۲۰ سال پیش حمامی بزرگ و پررونق بود. امروز اما درهای این بنای تاریخی یک‌بار دیگر بر روی مسئولان بازمی‌شود تا نشست بررسی مشکلات آن، در داخل همین مکان برگزار شود.
حمام صدها خاطره ناگفته دارد
در چوبی با قدری سختی و کمک گشوده می‌شود برای وارد شدن باید قد راکمی خمیده کرد از کف بازار یک پله پایین می‌رفت، درب کوچک چوبی دیگر را مشاهده می‌کنی هفت پله پایین می‌رویم که ناگهان با نور خیره‌کننده‌ای مواجه می‌شویم و تعجب می‌کنی چه طور به فضایی داخل زمین می‌تواند این‌قدر فراخ باشد حمام مانند دروازه‌های بهشت ما را به‌سوی خود فرامی‌خواند به سربیشه می‌رسیم چهارستون که نیم هلال‌ها را به هم وصل می‌کند و در بالای سقف نور از دایره‌های کوچک، خورشید را به زمین وصل می‌کند انگار در سکوت می‌توان هنوز صدای کسبه بازار را در این اینجا شنید، کف حمام با موزاییک پوشانده شده و ستون‌ها تا نصفه پوشش آجری دارد کاشی‌کاری‌های سبزرنگ قدری از سفیدی فضا می‌کاهد.
در قسمتی کمدهای چوبی مخصوص لباس‌ها به چشم می‌خورد ناگهان فیلم‌های فارسی قدیم را به یاد می‌آوری که در گوشه‌ای جامعه دار برای افرادی که از حمام بازمی‌گردند کوکای تگری باز می‌کند و لنگ‌های قرمز به گوشه‌کنار حمام را تداعی می‌کند اما از آن شور و حال ۲۵ سال است که خبری نیست اکنون با دیوارهای نم‌زده پوسته شده و کاشی‌های شکسته مواجه ایم. یک پله پایین‌تر می‌رویم و دالان کوچک دست چپ وارد سالن اصلی می‌شویم آیینه قدیمی شکسته‌ای به دیوار خودنمایی می‌کند شاید اگر زبان سخن داشت می‌توانست بگوید که چه کسانی در مقابل او ایستاده‌اند و اکنون آن‌ها رفته‌اند و او با زوایای شکسته بر کنج دیوار در انتظار است که شاید فردی رخ خود را در او نظاره کند. انتهای سالن اصلی با تیغه‌هایی از حمام‌زنانه کاملاً مجزا شده است هنوز آثار گرمخانه و مخزن آب موجود است و یکی از نکات جالب این حمام عبور آب گرم از کف حمام است که باعث می‌شد حمام در زمستان کاملاً گرم باشد.
حمام روزگاری پررونق بود
رضا آقا بابائی یکی از کسبه‌های قدیم بازار است که در راسته انارکی‌ها پارچه‌فروشی دارد او روزگاری از کودکی خود را به یاد دارد و چنین تعریف می‌کند: اغلب بعدازظهر روزهای جمعه به علت تعطیلی به حمام بازار می‌رفتیم که حدود هفت الی هشت پله داشت کنار در ورودی یک جامعه داری بود به او سلام کرده و وارد می‌شدیم و نگاه می‌کردیم کدام‌یک از کمدهای چوبی خالی است و یکی از آن‌ها را انتخاب می‌کردیم که در زمستان سعی می‌کردیم در کمدی لباس‌ها را قرار دهیم که به بخاری نزدیک‌تر باشد بعد از تعویض لباس و بستن لنگ به انتهای حمام می‌رفتیم که در ابتدا یک حوضچه قرار داشت که باید پا را داخل آن قرار می‌دادیم ولی ما به علت سرد بودن بیش‌ازحد آب از این کار امتناع می‌کردیم بعد از شستشو دوباره می‌آمدیم بالا داخل حمام کارگر دلاک بود که صابون می‌زد و کیسه می‌کشید سپس در قسمت نمره صدا می‌زدیم خشک و جامعه دار لنگ خشک را به مشتری تحویل می‌داد و در قسمتی از حمام نیز شخصی بود که مشتری را مشت‌ومال می‌داد سپس لباس می‌پوشیده پول را به حمامی تحویل و می‌رفتیم
نیمی از حمام در اختیار اوقاف است
مسئولان نیز در اینجا سخنانی دارند یکی از آن‌ها حمیدرضا حسنی رئیس میراث فرهنگی شاهرود است که به خبرنگار مهر می‌گوید: با عنایت به کتیبه سردر حمام، این بنا به حاج ابراهیم صدیق تعلق دارد و در بین مردم به گرمابه بازار شهرت دارد بنای مذکور به تاریخ ۱۳۰۲هجری شمس وقف‌شده اما قدمت بیش از این را نشان می‌دهد آنچه مسلم است این بنا از دوران قاجاریه ساخته شده است. این بنا دو بخش سربیشه و گرمخانه را شامل می‌شود که بخش‌هایی مانند خزینه، سرویس‌ها و نظافت خانه برای بهداشت بیشتر به آن افزوده شد که در بخش اصلی هرکدام با چهارپایه ستون آجری سقف‌ها را بر روی خود نگه‌داشته است.
آنچه مسلم است قدمت حمام بازار شاهرود به دوران قاجاریه می‌رسد وی می‌افزاید: نوع بهره‌برداری از این بنا تا ۲۵سال گذشته به‌صورت حمام بود که در حاضر استفاده‌ای از آن نمی‌شود و از خصوصیات بارز آن قرار گرفتن در راسته‌بازار وسط شهر است که از دو سمت درب دارد یکی خیابان اصلی که فلکه اصلی شهر و دیگری که در بازار وجود دارد. نوع مالکیت حمام نیم وقف و قسمتی دیگر مالک شخصی دارد از سه دانگ وقف دو دانگ در اختیار اوقاف و یک‌دانگ در اختیار مالک شخصی و سه دانگ در اختیار بازاریان و اهالی شاهرود است که در بنای فوق تاکنون دخل و تصرفی صورت نگرفته به‌جز اینکه در سال‌های گذشته بخشی از آن به‌عنوان حمام‌زنانه تغییر کاربری داد که می‌توان آن را در آینده به‌صورت اصلی درآورد. حمام‌زنانه در منتهی‌الیه بخش شرقی حمام قرار دارد که سربیشه به ابعاد ۵.۶متر دارد گرمابه نیز شامل دو بخش و به ابعاد کلی آن هفت‌در چهار را تشکیل می‌دهد که بعدها با تیغه‌هایی از هم جداشده است
حسنی تأکید دارد: آجر عمده مصالح به‌کاررفته در حمام را شامل می‌شود که با ملات ساروج بر روس هم سوار شده و بام حمام ایزوله و کاه‌گل است و گرمابه و خزینه نیز به‌وسیله ملات ساروج پوشانده شده و سربیشه و سرویس‌های بهداشتی در سال‌های اخیر کاشی‌کاری شده است. این بنا تا سال ۷۴به‌عنوان حمام مورداستفاده قرار می‌گرفت که تزئینات خاص و چشم‌گیری ندارد و تنها می‌توان به کاربندی، تزئینات گچی سقف سربیشه، رختکن و آجرکاری سر در ورودی اصلی آن اشاره کرد.
تعامل خوبی بین میراث و اوقاف وجود دارد
مدیرکل اوقاف استان سمنان نیز در این خصوص به خبرنگار مهر می‌گوید: با فضای تعاملی مطلوبی که بین میراث و اوقاف وجود دارد و با توجه به مجوزهایی که از طرف سازمان مرکزی و از نماینده ولی‌فقیه در اوقاف اخذ شد درنهایت دستگاه‌های متولی موظف شدند تا در یک فضای مناسب با جذب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی نسبت به احیا موقوفات مشترک اقدام کنند که باید گفت این مهم درمجموع به نفع نظام و دولت است چراکه اعتباری که باید دولت برای تعمیر و نگهداری و مرمت این بناها صرف کند مسکن موقتی به شمار می‌رود که بعد از یک دوره استفاده پروسه احیا و مرمت با توجه به گذر زمان مجدد تکرار می‌شود.
با احیای موقوفات درمجموع سود آن را اقشار مختلف جامعه و وقف کنندگان خواهند بردحجت‌الاسلام عبدالله واحدی بیان می‌کند: درحالی‌که برای دولت مرمت و نوسازی اماکن مشترک بین اوقاف و میراث فرهنگی آورده خاصی ندارد با این اتفاقات مثبتی که در شرف وقوع است و با مشارکت بخش خصوصی چند مزیت فراهم می‌شود چراکه یک‌بار دولت مقدار جزئی برای مرمت کمک کند اما از این تاریخ به بعد این بنا با توجه به اینکه سرمایه‌گذار منافع اقتصادی خودش را دنبال می‌کند و از طرفی درآمدی برای اجرا و احیای موقوفات به شمار می‌رود، این به نفع دولت خواهد بود که در این زمینه هزینه کند. با توجه به فضای تعاملی ایجادشده در بناهای مشترک موقوفه و میراثی می توانیم شاهد احیا و مرمت آن‌ها باشیم چراکه با احیای موقوفات درمجموع سود آن را اقشار مختلف جامعه و وقف کنندگان خواهد برد و ازاین‌رو که برای نگهداری بناها دولت دیگر نباید هزینه کند سود خواهد برد لذا درنهایت برد برد خواهد بود بناهای میراثی دیگری نیز در استان وجود دارد که در فضای همکاری مطلوب امیدواریم احیا و مرمت آن‌ها هم صورت گیرد.
وی با بیان اینکه واگذاری بناهای میراثی که جنبه وقف دارد به‌صورت استیجاری خواهد بود، افزود: پنج بنا از کاروانسرای میاندشت میامی تا ده نمک گرمسار و چند بنای مسکونی مالکیت آن با میراث و ازجمله آن‌ها محسوب می‌شود که اگر اختیار این بناها به عهده اداره اوقاف واگذار شود با همان روش اطلاع‌رسانی شرایط را در اختیار کارشناسان مربوطه قرار خواهیم گذاشت.
۲۵سال تعطیلی حمام شاهرود به نفع هیچ‌کس نیست
مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان سمنان درباره مالکیت این حمام، می‌گوید: ازلحاظ ریالی حتی کسی که مالک است اگر بخواهد هزینه کند این حمام تا به آن شکوفایی اصلی برسد چه به‌صورت حمام، تجاری و رستوران می تواند خدمات ارائه دهد و بیش از یک میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد که ظاهراً بنا را سرپا می‌بینیم ولی سرمایه‌گذار ازنظر خدمات تا سقف یک میلیارد تومان باید در این بنا هزینه کند تا بتواند با بهره‌برداری از آن مطمئن شود که تا ۱۵ سال آینده این هزینه برای او برگشت خواهد داشت.
واحدی می‌افزاید: این بنا ۲۵سال است که تعطیل‌شده و این به نفع کسی نیست همچنین شاید اگر اجاره این ملک دو باره تمدید می‌شد اکنون شاید ظاهری بهتر را از بنا شاهد بودیم درحالی‌که هم اکنون املاکی مانند خانه رجبی سمنان دوباره به بخش خصوصی واگذار شد تا کار مرمت انجام شود چراکه نخستین مرمتی‌ها مربوط به سالیان گذشته‌ای است که چوب‌هایی که به‌کاررفته در آن در شرف تخریب بود و اکنون سرمایه‌گذار این بخش‌ها را دوباره مرمت می‌کند.
وی با یادآوری اینکه اداره اوقات نزدیک به ۲۰سال درحال مرمت ابنیه است، تصریح کرد: به عنوان مثال این وضعیت در کاروانسراها اگر به بخش خصوصی اجاره داده شده بود وضعیت مرمت بسیاری از ابنیه‌ها در وضعیت بهتری قرار داشت و در واقع قصد اولیه موقوفات ائم از کاروانسرا، حمام، آب انبار عام المنفعه است لذا در باره حمام بازار نیز ذهنیت باید به سوی خیر عموم باشد.
ابنیه تاریخی به عنوان سرمایه ملی حفظ و روند درآمدزایی آن حفظ شود
با تجاری‌سازی بناهای تاریخی در حوزه‌های مختلف علاوه بر توسعه، اصل بنا، ظاهر سنتی آن نیز حفظ شود نماینده مردم شاهرود و میامی در مجلس شورای اسلامی نیز که بازدیدی از مجموعه حمام بازار شاهرود داشت در گفتگو با خبرنگار مهر ضمن تاکید بر اینکه این حمام در بهترین نقطه شهر از لحاظ تجاری و ... واقع‌شده است، گفت: حال باید برای ابنیه مشترک که هم مشکل میراثی و اوقافی دارند تدبیری اندیشه شود، این بناها به عنوان سرمایه‌های شهر مخروبه رها شده و در حال از بین رفتن هستند، به دنبال این هستیم بناهای فرهنگی درحالی‌که تخریب را شناسایی و سپس مسئولان فرهنگی، اوقاف و دستگاه‌های متولی ورود پیدا کنند چراکه این سرمایه ملی باید حفظ و اقتصادی شود و درآمدزا باشد، در این بین راه‌کاری که پیشنهاد می‌شود این است که این بناها به اصل خودش برگشته و به‌عنوان میراث سنتی استفاده شود و با تجاری‌سازی در حوزه‌های مختلف علاوه بر توسعه، اصل بنا با ظاهر سنتی آن نیز حفظ شود.
سید حسن حسینی شاهرودی ضمن تاکید بر اینکه توسعه حمام بازار و احیای آن به ایجاد اشتغال کمک می‌کند، افزود: درواقع به‌نوعی این بناها می‌توانند گردشگران زیادی را به‌سوی خود جلب کند و امیدواریم با اتفاق‌نظر و حمایتی که از این بناها می‌شود بتوانیم زمینه سرمایه‌گذاری را فراهم کنیم که امیدواریم در جمع‌بندی به نتیجه مطلوبی برسیم. اوقاف باید تولیت آن را به عهده گرفته و سرمایه‌گذار را جذب مجموعه کند و با مالکان به توافق برسد.
حمام شاهرود یک بیمار اورژانسی است
مصطفی یغمائیان معاون میراث فرهنگی استان سمنان در گفتگو با خبرنگار مهر، ضمن تاکید بر اینکه حمام بازار شاهرود حکم یک مریض اورژانسی را دارد که نیاز به دکتر دارد، افزود: باید تعمیرات اضطراری را انجام دهیم تا بنا از وضعیت موجود نجات یافته و بیشتر از این تخریب نشود، ازاینجا به بعد مانند حمام تاریخی پهنه سمنان می تواند در مسیر احیا به‌عنوان موزه در نظر گرفته شود و با توجه به اینکه از شهرداری قدیم شاهرود به‌عنوان موزه استفاده می‌کنیم می‌تواند هر کاربری دیگری که مورد هدف بخش خصوصی باشد را در اینجا انجام داد.
یغمائیان می‌گوید: حمام سمنان نیز وقفی بود که اوقاف در اختیار میراث قرارداد و توانستیم آن را بدون اینکه مشکل مالکیت وجود داشته باشد تبدیل به موزه کنیم ولی در حمام بازار شاهرود یکسر طناب بخش خصوصی و وقف سهم دیگر آن‌سوی دیگر است که باید رضایت آن‌ها جلب شود. کاربری این حمام در درجه اول تاریخی و در درجه دوم بهداشتی است و هر کاربری دیگری که بخواهیم استفاده کنیم به لحاظ شهری باید با حفظ بنا صورت گیرد کاربری برای بررسی بیشتر در میراث فرهنگی و شهرداری تصمیم‌گیری شود که چه مصرفی بنا داشته باشد.
وی تصریح کرد: در همه مناطق شهری و روستایی حمام تاریخی وجود دارد که یک تعدادی از آن‌ها به ثبت رسیده و یک تعداد دیگر هم در شرف ثبت در میراث فرهنگی هستند که آمار دقیقی ازنظر تعداد وجود ندارد ولی معمولاً راسته‌بازارها که مرکز خدمات از هر نوع به مردم بودند تکیه، آب‌انبار و حمام شاکله این مجموعه بودند و این حمام متعلق به یکی از عناصر تشکیل‌دهنده بازار از این نظر برای میراث دارای اهمیت است که کمتر حمام سنتی نظیر آن در استان وجود دارد. هدف بر این است که با حمایت از مالکان این بناها با همان کاربری حمام به‌عنوان آب‌درمانی مورداستفاده قرار گیرد و اینکه به نسل آینده و بچه‌های امروز اصلاً نمی‌دانند بخش استحمام و نظافت شخصی در قرن گذشته به چه نحوی انجام می‌شده است، معرفی شود، لذا برای میراث فرهنگی اهمیت دارد که در هر شهری دو یا سه مورد از حمام‌ها را با همان کاربری بتواند حفظ کند.
میراث فرهنگی می‌تواند پاسخگوی تمام مسائل اقتصادی باشد
این کارشناس میراث فرهنگی همچنین ادامه می‌دهد: عناصر اصلی تشکیل‌دهنده حمام بازار بخش اصلی سربیشه یا رختکن فراخ با نورگیری خوب است، علیرغم اینکه حمام‌ها به دلیل قرارگرفته در سطح منفی و زیرزمین و عایق بودن و کمتر شدن تبادل حرارت، غالباً نور کمی دارند ولی حمام بازار شاهرود در بخش سربیشه و گرمخانه از نور خوبی برخوردار است، گرمخانه یا محل استحمام و بخش خزینه قسمتی که آب را گرم می‌کند و این سه عنصر اصلی حمام سنتی را تشکیل می‌دهد که با استفاده از راهروهایی به هم مرتبط می‌شوند.
سازمان میراث فرهنگی به تنهایی نمی‌تواند جوابگوی نیازهای ابنیه تاریخی باشد یغمائیان تأکید کرد: در بحث هزینه کرد اهداف مختلفی را پیگیری می‌کنیم ازجمله موضوع کمک شهرداری‌ها به میراث است که باید گفت اولین شهرداری که به میراث فرهنگی کمک کرد شهردار دامغان بود و بالغ‌بر ۱۲۰میلیون تومان در این شهر هزینه کردیم و کمک شهرداری‌ها می‌تواند بسیار اثربخش باشد، هر مکانی که مشارکتی عمل شود اعتبار طرح نیز تضمین‌شده است، طی سال قبل ۴۰۰میلیون تومان با شهردار سمنان توافق داشتیم که متأسفانه در آن پروسه شهردار عوض شد و شهردار جدید ذهنیت خودش را داشت ولی علیرغم این پای‌کار بودند و در حمام قلی سرمایه‌گذار تعهد کرد تا سقف ۳۰۰میلیون تومان هزینه کند.
وی افزود: در همه کشورهای دنیا در بحث حفظ ابنیه تاریخی، سازمان میراث فرهنگی به تنهایی نمی‌تواند جوابگوی نیازها باشد به‌عنوان‌مثال در جاده سنگفرش گرمسار وظیفه اداره راه و ترابری است چراکه تاریخ راه‌سازی ما از این قدیمی‌تر نیست و با ابرازی که اداره راه در اختیار دارد می‌تواند آن جاده را حفظ و احیا کند.
حمام شاهرود فرصت خوبی برای گردشگری است
مدیرکل میراث فرهنگی استان سمنان نیز به خبرنگار مهر گفت: در حوزه حمام بازار شاهرود عملاً این مهم فرصت مطلوبی است که بنا را به سرمایه‌گذار واگذار کنیم چراکه میراث نگاهش به ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاران است، به‌عنوان‌مثال اگر اعتبار یک سال استان را گرفته و این را ملک تملک کنیم با این رقم می‌توانیم برای ۳۰بنا ایجاد انگیزه کنیم لذا خرید بنا برای میراث فرهنگی امکان‌پذیر نیست مگر اینکه متولیان را راضی کنیم تا کاربری خاص تجاری مانند خدمات سفره‌خانه را به دست گیرند که در این صورت می‌توانیم ۵۰درصد هزینه مرمتی را در غالب مشارکت به‌صورت بلاعوض پرداخت کنیم.
حسین خواجه بیدختی با ابراز اینکه این بازار خاطرات بخش زیادی از مردم را تشکیل می‌دهد و نمی‌توان به تخریب و ایجاد بازارچه در محل کنونی حمام فکر کرد لذا باید احیا شود، افزود: درصورتی‌که بدانیم بخش خصوصی حاضر به مشارکت در این زمینه باشد میراث فرهنگی حداقل ۵۰درصد هزینه مرمت را به صورت بلاعوض کمک خواهد کرد و این بستگی به میزان مشارکت متقاضی دارد که چقدر ایجاد انگیزه کند، در حال حاضربرای موقوفه حمام قلی سمنان ۱۵۰میلیون تومان هزینه مرمت در نظر گرفته شده است.
درنهایت نکته مسلم این است که این بنا ۲۵سال است به حال خود رها شده است و اگر از همان سال اول برای آن هزینه می‌شد اکنون اینجا بنایی آباد بود حال باید دید تلاش‌های مسئولان درنهایت به کجا می‌انجامد.
نظر شما