توسعه منهج نبوی؛ مسیر حرکت تمدنی

به گزارش خبرگزاری مهر، محمدرضا بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، به مناسبت نیمه شعبان، ولادت قائم آل محمد(ص) حضرت مهدی موعود(عج)، یادداشتی با موضوع «منهج المهدی؛ مسیر حرکت تمدنی» نگاشته است که در ادامه می خوانید؛

در اصل این که دین از عناصر اصلی تمدن است، در میان تمدنی اندیشان و تمدن پژوهان اجماع نسبی وجود دارد.در معارف قرآنی، ادیان توحیدی و ارسال رسول معنای در هم تنیده دارد؛ به طوری که امتی از بشر نبوده مگر این که رسولی برایشان مبعوث شده است.( وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولًا … – نحل:۳۶)

در کنار این سنت همیشگی الهی، یک قاعده کلی را هم قرآن در آیات مختلف (یونس: ۴۷، نحل: ۳۶، اعراف:۱۸۱ و اعراف: ۱۶۴) مورد اشاره قرار داده است و آن این که در قبال ارسال رسولان، همواره جماعتی همراه رسول خود و راه یافته و جماعتی دیگر گمراه و مخالف رسول مبعوث بوده‌اند. (فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلَالَهُ – نحل:۳۶)

این دوگانگی مواجه با رسولان مبعوث الهی، البته منشاء اختلاف درون امم هم بوده است.

همچنین اگرچه رسولان در ابلاغ دین توحیدی اشتراک داشته اند اما در شریعت متفاوت بوده اند که این تفاوت اقتضای تفاوت استعداد پیروان ایشان در عصرها و زمان‌های مختلف بوده است. (لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنْکُمْ شِرْعَهً وَمِنْهَاجًا – مائده : ۴۸)

علامه طباطبایی در این خصوص بحث مفصلی را در المیزان گشوده و به تبیین وجوه تمایز دین و شریعت پرداخته‌اند: «دین، معنایی عمومی تر از شریعت دارد، شریعت نسخ می شود ولی دین قابل نسخ نیست پس دین از نظر قرآن معنایی عمومی و وسیع دارد.

خدای سبحان بندگان خود را جز به یک دین متعبد نکرده و آن یک دین عبارت است از تسلیم او شدن، ولی برای رسیدن بندگان به این هدف، راه‌های مختلفی قرار داده و سنت‌های متنوعی باب کرده، چون هر امتی مقدار معینی استعداد داشته و لذا حتی در شریعت های واحد بعضی از احکام به وسیله بعضی دیگر نسخ شده، برای اینکه مصلحت حکم منسوخ مدتش سر آمده و زمان برای مصلحت حکم ناسخ فرا رسیده است.»(المیزان، جلد ۵)

در ادامه توضیح و تفسیر این آیه، علامه علت اختلاف شرایع در امت ها را بررسی کرده و نتیجه گرفته اند که غرض اصلی تفاوت شرایع، امتحان‌ های امت‌ های مختلف الاستعداد در ادوار مختلف است و بدین جهت است که خدای تعالی اختلاف (شرعه) و (منهاج) را این‌طور تعلیل فرموده: که چون اراده من تعلق گرفته به امتحان شما و ریز و درشت کردن شما و این امتحان را در نعمت‌هایی که به شما انعام کرده ام انجام می دهم، بنابراین معنای «لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنْکُمْ شِرْعَهً وَمِنْهَاجًا»، می شود؛ برای هر امتی  از شما انسان‌ها (به جعل تشریعی نه تکوینی) شرعه، منهاج و یا به عبارتی سنت و روش زندگی معین کردیم.»(همان)
حال اگر سخن از تمدن اسلامی یا تمدن نوین اسلامی داشته باشیم و بخواهیم اصل کلی اتصال دین و تمدن را ره‌گیری کنیم، شایسته است به فراز و فرود مواجه امت پیامبر(ص) با آن حضرت و اهل بیت(ع) ایشان داشته باشیم. در واقع باید گفت، این سیر تاریخی به صورت گذرا در دعای ندبه آمده است.

ندبه انتظار، با فرازهای حمد و سپاس خداوند به خاطر نعمت تعیین اولیاء و رسولانش شروع می‌شود. (اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی مَا جَرَی بِهِ قَضَاؤُکَ فِی أَوْلِیَائِکَ …) برگزیدگان و رسولانی که صاحب شریعت و منهاج بوده‌اند (وَ کُلٌّ شَرَعْتَ لَهُ شَرِیعَهً وَ نَهَجْتَ لَهُ مِنْهَاجا …) تا این که نعمت مبعوث شدن خاتم رسولان به بشریت ارزانی می‌شود. (إِلَی أَنِ انْتَهَیْتَ بِالْأَمْرِ إِلَی حَبِیبِکَ وَ نَجِیبِکَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ …)

جالب است که در ادامه به همان سنت تاریخی دوگانگی مواجه ره یافتگان و گمراهان با نبی مکرم اسلام(ص) اشاره شده و به جایی می‌رسد پیامبر به پیروانش می فرماید از شما اجر و مزدی جز مودت اهل بیت(ع) انتظار ندارم. (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبَی …)

گویی حضرت رسول(ص) با علم دریافتی از ناحیه خدای متعال، توصیفی نامشهود از آنچه بر حاملان و حافظان پس از خود خواهد آمد را بیان می فرمایند که چه دشواری هایی بر ایشان خواهد گذشت به واسطه مخالفت جماعتی از امت پیامبر(ص) با آن حضرت و معصومین علیهم السلام… با این وصف، در ادامه تاریخ، امت اسلامی با آن چه ناشی از مخالفت‌های جماعت‌هایی از خودشان با شریعت نبوی(ص) حادث شده است چه طور باید کنار بیایند؟

آیا راهی هست جز این که به یک ملجاء امید و منجی اعلام نیاز کنند و بگویند؛ أَیْنَ الْخِیَرَهُ بَعْدَ الْخِیَرَهِ أَیْنَ الشُّمُوسُ الطَّالِعَهُ أَیْنَ الْأَقْمَارُ الْمُنِیرَهُ …. أَیْنَ الْمُدَّخَرُ لِتَجْدِیدِ الْفَرَائِضِ وَ السُّنَنِ أَیْنَ الْمُتَخَیَّرُ لِإِعَادَهِ الْمِلَّهِ وَ الشَّرِیعَهِ … ؟

این گفتن باورمندانه، همان نقطه امیدآفرین برای حضور دین در تمدن عصر امروز و فردای امت اسلامی است، اما این گفتن و انتظار، نیازمند حرکت امیدوارانه‌ای است که ریشه در دین و شریعت خاتم رسولان دارد چراکه  کسی که این امید و انتظار ناظر به اوست، همان برگزیده‌ای است که خصال و ویژگی های برگزیده رسولان را داراست و لذاست که «أَیْنَ الْخِیَرَهُ بَعْدَ الْخِیَرَهِ» معنای عمیق تمدنی پیدا کرده و رسول(ع) و امام برای حرکت تمدنی امت محوریت پیدا می‌کند و طبعا احیای شرعه و منهاج حضرت محمد (ص) محصول این حرکت امیدوارانه‌ای است، البته این حرکت الزاماتی دارد که در واقع الزامات حرکت تمدنی امت اسلامی است.

در اینجا یکی از اشارات قرآن کریم برای امت اسلامی را مورد توجه قرار می دهیم که ذیل تعبیر «خیرالامه» آمده است. (کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ … – آل عمران:۱۱۰)

البته عده‌ای در این خصوص مناقشه دارند که؛ این تعبیر مختص پیروان پیامبر(ص) در عصر آن حضرت و در مقایسه با مردم آن زمان بوده است و عده‌ای نیز از فرازمانی بودن این مقام برای امت پیامبر دفاع کرده اند، اما مهم‌تر از این مناقشه، دلایلی است که خدای متعال برای برتری مقام امت پیامبر ذکر فرموده است. به عبارت دیگر، مقام خیر الامَّه برای امت پیامبر گرامی اسلام، مشروط به استمرار این ویژگی‌هاست.

علامه در المیزان میان «اقامه امر به معروف و نهی از منکر» با «اعتصام بحبل الله» رابطه برقرار کرده است به طوری که امر به معروف و نهی از منکر، لازمه حفظ و صیانت از حبل‌الله یعنی معارف قرآن و سنت رسول الله(ص) است.

پس دو ویژگی؛ ۱) پرهیز از تفرقه در امت اسلامی و ۲) اقامه امر به معروف و نهی از منکر، از اهم ویژگی های خیرالامه بودن است. روشن است که ویژگی های دیگری هم برای حرکت تمدنی امت اسلامی مطرح است که از معارف قرآنی قابل استحصال است.

اما بی تردید این دو ویژگی، از الزامات بسیار مهم جامعه منتظر به عنوان جامعه ای که می‌خواهد در عصر حاضر و آینده حرکت تمدنی و هم‌زیستی مومنانه داشته باشد و این گونه است که موانع ظهور برطرف و منهج مهدی موعود(عج) وسعت خواهد یافت و این همان مهمی است که شیعیان امیدوارنه در دعای عهد آن را مسئلت می‌کنند: 
وَ عَجِّلْ فَرَجَهُ وَ سَهِّلْ مَخْرَجَهُ وَ أَوْسِعْ مَنْهَجَهُ … و این احیای همان شرعه و منهج رسول الله(ص) است که برای امت اسلام آورده است و تمدن اسلامی در عصر کنونی و آتی هم نمی‌تواند دور از آن باشد.