شاهنامه، نامه گورستان یا آینه هویت ایرانی؟

خبرگزاری مهر- گروه فرهنگ: «این شاهنامه‌ است و این بهترین نامه است مریاد پیشینیان تو را، تا بدانی تو که هیچ می‌پندارند کئی و از کجایی و از کدام پایه‌ای و بر چه پایه‌ای. این شاه نامه‌هاست که با آنان که نیاکان به دروغ خویش بر تو می‌شمردند نیاکان راستین خود بشمری، که چه بودند و چه کردند و چه بر ایشان گذشت و چه بر تو می‌گذرد و چونست که بدین پایگاه فروافتادند و چگونه بایست برخیزند...»

سال‌ها از آن روز گذشته؛ روزی که بر فردوسی ستم کردند، سنگ‌نبشته‌هایش را شکستند، رنجنامه‌هایش را سوزاندند و از سرزمینش، گورستانی بزرگ ساختند اما او هرگز مرگ را به گریه‌ای شاد نکرد و کوشید تا زندگی را زنده کند و شاهنامه، نامه گورستان نبود و او سنگتراش، تا با درمی نام هر مرده بر سنگی بیاورد. او آن می‌نوشت تا «خواب‌زدگان را چشم، بینا شود بر خویشتن شان در آینه» (بهرام بیضایی: دیباچه نوین شاهنامه؛ نشر روشنگران و مطالعات زنان)  

امروز هم شاهنامه «نامه گورستان» نیست. بلکه نشان دهنده هویت و فرهنگ ایرانیان است و بازنویسی و بازآفرینی چنین اثری برای کودکان و نوجوانان ضروری می نماید تا آنها را با پیشینه تاریخی و فرهنگی خود آشنا کند. از این روست که نویسندگانی چون آرمان آرین، محمدرضا یوسفی، جمال الدین اکرمی و آتوسا صالحی داستان های شاهنامه را به نثر روان برگردانده یا آن را مبنای خلق اثری تازه قرار داده اند. اما بازنویسی کدام است و بازآفرینی کدام و دست نویسندگان تا کجا باز است تا داستانی متفاوت بنویسند!؟ خبرگزاری مهر، همزمان با 25 اردیبهشت، روز بزرگداشت فردوسی، این پرسش را با چند تن از نویسندگان فعال در این زمینه در میان گذاشته و نظرشان را جویا شده است.

می توان به شخصیت های فرعی داستان پناه برد

آتوسا صالحی در گفتگو با خبرنگار مهر و در پاسخ به این پرسش می گوید: نظرها متفاوت است. بعضی متعصبانه به موضوع نگاه و تصور می کنند که نباید هیچ تغییری در اصل داستان پدید آورد برخی هم دست نویسنده را تا آنجا باز می گذارند که فقط  بر اساس پاره ای  نشانه ها می توان پی برد که داستان مورد نظر با الهام از از کدام قصه و اثر کلاسیک نوشته شده است.

نویسنده  «قصه های شاهنامه» به این که در این مجموعه از حضور شخصیت های فرعی بهره برده، اشاره و بیان می کند: ما در بازآفرینی یا بازنویسی خلاق داستان های شاهنامه می توانیم از فضاهای خالی برای خیال پردازی خود استفاده کنیم. همچنین می توانیم از زاویه ای نو به بررسی قصه بپردازیم یا از تکنیک های جدید داستان پردازی بهره و به شخصیت های فرعی داستان پناه ببریم. برای مثال داستان ضحاک را از زبان ارمایل و گرمایل آشپزهای او بازگو و تناقض هاشان را مطرح کرده ام. چراکه دو نفر، هر روز یکی از جوانان را می کشتند و دیگری را نجات می دادند پس همان اندازه که قاتل بودند، نجات هم می دادند و این بخش خاکستری شخصیت آنها برای مخاطب امروز جذاب است.

به گفته صالحی، بخش اسطوره ای و حماسی شاهنامه جذاب تر است و بسیاری از نویسندگان به بازنویسی و بازآفرینی این بخش برای نوجوانان پرداخته اند وگرنه دوره تاریخی جذابیت چندانی برای بچه ها ندارد.

باید خط قرمزها کمرنگ و کمرنگ تر شوند

محمدرضا یوسفی هم از جمله نویسندگانی است که به بازآفرینی داستان های شاهنامه برای نوجوانان پرداخته و معتقد است که شاهنامه فردوسی در زمان چیرگی محمود غزنوی بر ایران و تلاش او برای تضعیف زبان پارسی سروده شده؛ از این رو بازنویسی و بازآفرینی قصه های شاهنامه برای کودکان و نوجوانان ضروری است چرا که آنان را با فرهنگ و پیشینه فرهنگی شان آشنا می کند.  

این نویسنده کودک و نوجوان از جمله کسانی است که هم به بازنویسی و هم بازآفرینی ادبیات کلاسیک پرداخته؛ به گفته او ما ناگزیر به نو کردن شعر و ادبیات کلاسیک خود هستیم چراکه بقای این آثار درگرو به روز شدن است. حالا این به روز شدن می‌تواند به ساده و امروزی کردن داستان و شعر خلاصه شود؛ هم می‌تواند فراتر رود و به خلق دوباره یک اثر بینجامد. از این رو بازآفرینی، خلاقانه‌تر و دشوارتر از بازنویسی است.

یوسفی به‌روز شدن را قابلیت قصه‌ها و اسطوره‌ها می‌داند و می‌گوید: قصه‌ها و افسانه‌ها در طول تاریخ از نسلی به نسل دیگر منتقل و به روز شده‌اند. پس ما هم باید بتوانیم داستان‌ها و افسانه‌های خود را به روز کنیم. برای مثال، مساله بی‌آبی و تخریب محیط زیست، یکی از مشکلات بشر امروز است، است و جالب این که اگر به اسطوره‌ها مراجعه کنیم، می‌بینیم بیشتر جنگ‌هایی که در ایران رخ داده بر سر آب و کمبود مراتع بوده است و ما می‌توانیم همه این داستان‌ها را دوباره روایت کنیم.

به گفته نویسنده «عاشقانه های شاهنامه»، بخش اسطوره‌ای و پهلوانی شاهنامه قابلیت دراماتیزه شدن دارند و اگر ما این دو بخش را نادیده بگیریم، تنها قسمت تاریخی شاهنامه باقی می‌ماند که تاریخ دوره ساسانیان را روایت می کند و جذابیتی برای بچه‌ها ندارد، اما در دو بخش پهلوانی و اساطیری به راحتی می‌توان خیال‌پردازی و داستان‌سرایی کرد.

یوسفی در پاسخ به اینکه چرا به بازآفرینی داستان‌های عاشقانه شاهنامه برای نوجوانان پرداخته، در حالی که گفتن از عشق برای این گروه سنی یکی از خطوط قرمز  است، می گوید: عشق یک حس و حال انسانی است؛ آرام‌آرام باید این خط قرمزها کمرنگ شود. این همه سال از عشق نگفتیم، نتیجه چه شد؟ شاید گفتن از یک حس دلنشین برای نوجوان امروز که ناآرام و پرخاشگر است، بازخورد بهتری داشته باشد.

لازمه بازآفرینی، پرداختن به شخصیت های شناخته شده است

جمال‌الدین اکرمی‌هم یکی دیگر از نویسندگانی است که گرچه خود به بازنویسی داستان‌های شاهنامه پرداخته اما هم بازنویسی و  هم بازآفرینی ادبیات کلاسیک را ضروری می‌داند و می‌گوید: لازم است که ما داستان‌های کلیله و دمنه، قابوسنامه، گلستان سعدی، مثنوی،  شاهنامه و در کل ادبیات کلاسیک خود را ساده نویسی کنیم تا کودک و نوجوان امروز به راحتی بتواند این متون را بخواند و با این گنجینه ها ارتباط برقرار کند. همچنان که باید بر اساس متون قدیمی خود به خلق داستان‌های تازه بپردازیم و از منظری نو به داستان هایی چون «رستم و سهراب»، «گذر سیاوش از آتش»، «پادشاه و کنیزک» نگاه کنیم.  

به گفته اکرمی، گرچه هیچ محدودیتی در بازآفرینی داستان های شاهنامه وجود ندارد اما بهتر است نویسندگان،  داستان‌هایی را انتخاب کنند که مخاطب، آن را می شناسد. برای مثال بسیاری از مخاطبان رستم یا ضحاک را می شناسند پس بهتر است نویسندگان به بازآفرینی داستان این دو بپردازند و اگر می خواهند درباره شخصیت های کمتر شناخته شده شاهنامه، مثل «فرود» یا «جریره»  بنویسند قالب بازنویسی را انتخاب کنند تا نوجوانان، بیشتر و بهتر با اثر سترگ فردوسی آشنا شوند.

نویسنده «شب به خیر ترنا»، بازآفرینی را هنری تر از بازنویسی می داند و معتقد است نویسندگان در بازآفرینی داستان‌ها، مجال بیشتری دارند تا به بیان افکار و اندیشه های خود بر اساس یک داستان قدیمی‌بپردازند. برای مثال بهرام بیضایی از منظری به داستان «آرش» پرداخته که با آنچه نادر ابراهیمی‌ یا سیاوش کسرایی درباره این شخصیت اسطوره ای گفته اند تفاوت دارد؛ نادر ابراهیمی در باره آرشی نوشته که از کوه بالا می رود اما تیری پرتاب نمی‌کند و از خود می‌پرسد چرا جان خود را از دست بدهم اما آرشی که بیضایی و کسرایی تصویر می کنند از جان خود برای ایران می گذرد؟

سال ها از سرایش شاهنامه فردوسی گذشته. در سال های اخیر بازنویسی ها و بازآفرینی های بسیار براساس این اثر نوشته و منتشر شده اما هنوز هم می توان به ارائه روایتی نو از شاهنامه پرداخت. همان گونه که آتوسا صالحی بار دیگر به بازآفرینی قصه آژی دهاک رو آورده و این ویژگی قصه ها و افسانه هاست که نمی میرند و کهنه نمی شوند و هر بار لباس تازه ای برتن کرده و به شیوه ای دیگرگون دلربایی می کنند.