آئین های عاشورایی مرکزی جلوه شور حسینی/از نخل گردانی تا علم بران

خبرگزاری مهر- گروه استان ها: رسوم و آیین های سنتی سرمایه فرهنگی هر سرزمین هستند که ریشه در تاریخ، باورهای دینی و فرهنگ بومی دارند. برخی از آیین های سنتی دربردارنده هنجارها و باورهایی می باشند که طی قرون و اعصار، به صورت شفاهی نسل به نسل منتقل شده و به امروز رسیده است.

مراسم عزاداری و سوگواری ماه های محرم و صفر نیز از جمله این آیین های سنتی است که در جای جای ایران هر ساله برگزار می شود. این آیین دارای تفاوت ها و ظرایف خاصی است که آن را در هر منطقه از کشور می توان دید. استان مرکزی نیز به واسطه قدمت چند هزار ساله برخی مناطق خود، از تنوع آئین های عاشورایی برخوردار است.

تاکنون ۱۲ آیین و مراسم مذهبی ویژه ایام محرم و عاشورای استان مرکزی ثبت ملی شده که شامل تعزیه سیار بازار اراک، وفس کمیجان و گرکان آشتیان، تعزیه تفرش، آئین نخل گردانی شهرهای خمین، تفرش و نراق، نخل بندان تفرش، مراسم علم گردانی روستای هزاوه و عزالدین، آئین علم بران و همچنین مراسم چغچغه زنی روستای انجدان است.

تعزیه  سیار اراک

تعزیه سیار بازار اراک از قدیمی ترین آیین های عزاداری در اراک است که پس از سه دهه دوباره با همت پیشکسوتان و فعالان عرصه تعزیه شهر اراک، احیا شد. طبق رسوم گذشته ابتدا نقاره زنان و شتران وارد بازار می شوند، سپس گروه سینه زنان و بعد از آن شبیه خوانان می آیند و طول بازار را از ابتدا تا انتها طی می کنند. دسته شبیه خوانان وارد می شوند، هر دسته به طور مجزا گوشه هایی از یک تعزیه را می خوانند.

در گذشته اجرای تعزیه سیار به این صورت بود که هر روز از ایام محرم متعلق به یک تعزیه بود و تعزیه خوانان پس از تقسیم نسخه ها به گروه هایی تقسیم می شدند و هرکدام بخشی از تعزیه را در بازار که حسینیه اراک بود، می خواندند. تعزیه سیار اراک قدمتی طولانی دارد، در گذشته بازار اراک حسینیه اصلی مردم اراک بوده که دو هیات بزرگ محله های قلعه و حصار در آن عزاداری می کردند.

علم گردانی هزاوه

در غروب آخرین روز ماه ذی الحجه که مقارن با شب اول محرم  می باشد، جمعی از سادات علم گردان هزاوه در این امامزاده حضور به هم می رسانند تا علم را برای گردش در ایام محرم آماده کنند. این علم یک قطعه چوب به ارتفاع ۶متر و یک سرپنجه که نماد انسان است دارد. سرپنجه دو نوع است؛ سرپنجه نقره ای یکه تا روز نهم محرم بر روی تنه علم نصب می شود و سرپنجه طلایی که روز عاشورا نصب می شود و به هنگام نماز ظهر (لحظه شهادت امام حسین) سرپنجه را از تنه علم جدا می کنند. سادات هزاوه بعد از ظهر یا غروب، سه بار علم را دور امامزاده با نوحه های عاشورایی به گردش در می آورند، سپس مسافت ۶۰۰متری را تا محلی که به نام تپه حاج مبارک مشهور است طی می کنند و علم روی تپه برده می شود.

چغچغه زنی انجدان

چغچغه وسیله ای است که به صورت جفت و به اشکال مختلف از جنس چوب تهیه می گردد. نمونه های قدیمی تر این ابزار در روستای انجدان به شکل تراش خورده و خراطی شده موجود می باشد. علت تمایز محرم در انجدان با دیگر مناطق علاوه بر پرشور بودن آن رسم خاصی است که تنها در این محل برگزار می گردد و برای سوگواران جذابیت خاصی داشته و این رسم خاص چغچغه زنی نام دارد.

بنابر تعریف محلیان هنگامی که واقعه کربلا اتفاق افتاد و خبر شهادت امام شیعیان و یارانش به گوش شیعیان رسید مردم از شنیدن این خبر بسیار سوگوار گشته و سنگ بر سر زدند. با گذشت زمان سنگ بر سر زدن در این نوع سوگواری مبدل به زدن دو قطعه چوب به هم شد. هر فرد برای خود دو قطعه چوب طوری تراش می داد که در دست گرفته شود و همان صدای سنگ زدن را بدهد و این رسم را چغچغه زنی نامیدند. چغچغه زنی در روز نهم محرم و روز یازدهم محرم صورت می پذیرد.

در روز نهم هیات علی اصغر آماده حرکت در کوچه های روستا می شود و گروه چغچغه زن در دو صف به طوری که دو طرف کوچه باشند و روبروی هم جلوی هیات حرکت می کنند و پیشاپیش همه تک خوان که معمولا از سالخوردگان روستا می باشند نوحه خوانی می کند. صبح روز نهم محرم گروه از جلوی حسینیه شهدای انجدان حرکت کرده و کوچه به کوچه و محله به محله به سمت حسینیه دیلم آباد حرکت می کند و در مسیرسینه زنی، زنجیرزنی، نوحه خوانی و چغچغه زنی می کنند و همراه با نوای تک خوان چغچغه ها را یک بار خم شده و جلوی زانو می زنند و یک بار بلند شده و بالای سر به هم می زنند.

آیین نخل گردانی در نراق

این مراسم یاد آور حمل اسرای کربلا با کجاوه حکومت یزید ماست. جنس نخل از چوب بوده و احتمالاا به خاطر آن که کجاوه حمل اسرای کربلا از چوب درخت خرما بوده، نخل نام گرفته است. در نراق دو دستگاه نخل وجود دارد که یکی کوچک تر است. در روز شهادت امام علی(ع) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) حاملین نخل که هر گروه از آن ها پایه ای از نخل را به نام خود دارند، نخل بزرگ و کوچک را از جایگاه مخصوص نگهداری در جنب مسجد و آب انبار محله پایین نراق بیرون آورده و پس از حمل آن به خیابان اصلی نراق، شروع به آذین بندی آن با پارچه های سبز مشکی می کنند.

پس از آذین بندی به دنبال حرکت دسته های عزادار ( زنجیر زن و سینه زن ) ابتدا افراد مسن و روحانیون حرکت کرده و به دنبال آن ها نخل را بلند کرده و حرکت می کنند. سپس آن را از مسیر بازار حرکت داده و پس از ساعتی توقف در مقابل مسجد جامع و آب انبار محله بالا و و عزاداری در مقابل مسجد جامع، مجددا آن ها را به محله سفلی حمل کرده و در جایگاه سرپوشیده جنب مسجد قرار می دهند.

نخل گردانی را می توان این طور تفسیر کرد که چون ایرانیان نسبت به امام حسین (ع) علاقه بسیار داشته اند و چون بدن امام پس از کشته شدن روی زمین مانده است و در ایران قدیم جنازه پادشاهان را با هودج شبیه نخل بود حمل می کردند، لذا برای احترام به امام حسین(ع) یک چنین تابوتی یا هودجی برای آن حضرت ساخته اند.

آیین نخل گردانی در خمین

یکی از مراسم ریشه دار که در ارتباط با اعتقادات مردم شیعی در این شهرستان و در شهرخمین هر ساله و در روز عاشورا با همان شیوه ها و کیفیت سابق برگزار می شود مراسم نخل گردانی است. شروع مراسم نخل گردانی در خمین در دهه اول محرم و با تزیین نخل ازطرف شورای نخل همراه است. یک روز قبل از محرم غبارروبی و عطر افشانی نخل صورت گرفته و درب نخل باز می شود.

روز اول چادرهای مشکی نخل موجود تعویض و چادرهای مشکی به تن نخل پوشانده می شود. روز سوم طناب کشی نخل انجام می شود. طناب کشی به مانند دیگر نخل های ایران باعث استحکام چارچوبه نخل شده و به صورت ذوزنقه ، لوزی و متوازی الاضلاع انجام می شود.  روز پنجم چادر روی نخل عوض می شود و روز ششم طره سبز نخل بسته می شود.

روز هفتم داخل نخل با پارچه های کتیبه دار و مزین به آیات قرآنی تزیین می شود. روز نهم و شب تاسوعا طرف راست و چپ نخل با نام های حضرت امام حسین(ع)، حضرت ابوالفضل(ع) و در پیشانی نخل سپر و شمشیرها بسته می شود و در این روز تزیین نخل به پایان می رسد.

نخل گردانی خمین از صبح روز عاشورا و با انجام طناب کشی داخل نخل و بستن چوب های عمودی و پنجه های بالای آن شروع می شود. حاملین نخل را از جایگاه یاد شده بیرون آورده و آن را به طرف میدان پانزده خرداد حرکت می دهند و نخل در کنار امامزاده محمد قرارمی گیرد.

پس از نماز ظهر عاشورا نخل از جایگاه حرکت و به طرف امامزاده شاهزاده ابوطالب و جایگاه سرپوشیده حرکت داده شده و تا زمان انجام مراسم سال بعد در آنجا آرام می گیرد.

تعزیه وفس

تمامی اهالی روستای وفس که مدت‌ها قبل مهاجرت کرده‌اند، در ایام دهه اول محرم و به خصوص روزهای تاسوعا و عاشورا، حتما در روستا حضور می‌یابند تا شاهد مراسم تعزیه باشند. تعزیه‌خوانان وفسی قدمت شروع تعزیه را بیش از ۲۲۰ سال می‌دانند و بعضی قدمت آن را به قبل‌تر از آن نیز برمی‌گردانند.

وفس به علت برگزاری باشکوه مراسم تعزیه و همچنین سایر مراسم‌ها و آیین‌های مذهبی به دارالمومنین معروف می باشد. برای تجسم بهتر اثر واقعه کربلا بیش‌تر وقایع را جلوی چشم مجسم می ساختند که شکل باقی‌مانده امروز به این صورت است که، مجسمه تنی خون آلود را جلوی هیات‌ های عزاداری حرکت می‌دهند و یا عده‌ای را لباس زنانه و دخترانه می‌پوشانند و بر شتران برهنه سوار می‌کنند و مانند اسیران کربلا همراه دسته‌های نوحه‌خوانی راه می‌اندازند و نوحه‌ می‌خوانند.

آیین تعزیه در تفرش

تعزیه در لغت به معنی سوگواری و برپای  داشتن یادبود عزیزان از دست رفته است، ولی در اصطلاح به گونه ای از نمایش مذهبی منظوم گفته می شودکه در آن عده ای اهل ذوق و کار آشنا در مناسبت های مذهبی به ویژه ماه محرم اجرا می کنند.

در واقع تعزیه و شبیه خوانی به عنوان هنری اصیل و یکی از مهم ترین ابزارهای پیام رسانی واقعه کربلا از دیرباز در استان مرکزی جایگاه ویژه ای داشته و اکنون نیز یکی از عوامل پیوند معنوی نسل جدید با حماسه عاشورا است. در این میان می توان به شهرستان تفرش به عنوان فعال ترین نقطه تعزیه خوانی در استان مرکزی اشاره کرد. تعزیه در تفرش جزیی از زندگی مردم است.

شهرستان تفرش از دوره قاجار یکی از مراکز مهم اجرای تعزیه در کشور بوده است که می توان  این شهرستان را یکی از قطب های مهم تعزیه و خاستگاه هنرمندان صاحب نام شبیه خوان و تعزیه گردان در زمان ناصرالدین شاه قاجار به شمار آورد.

علم بران تفرش

محله فم بزرگ در شهر تفرش خود شامل محله های کوچکی چون مشهد، خلچان، شش ناو، زاغرم و میانده است. شش ناو، میانده، خلچان و زاغرم هر کدام برای خود تکایایی جداگانه دارند. این تکایا غالبا در یک پلان مشابه ساخته شده اند و شامل میانگاه با سکویی برای برگزاری تعزیه درمیان و حجره هایی در دو طبقه در اطراف میانگاه می باشند.

علم صاحب علمان از روز اول محرم در جایگاه استوار و تا پایان محرم در جایگاه می ماند. در برخی از خانواده ها به طور موروثی علم از پدر به پسر رسیده و بر این اساس این مراسم تداوم یافته است. در روز اول محرم مردم محله های دارای تکیه با چند علم سیاه از تکیه حرکت کرده و به درب خانه های صاحب علم می روند. حضور در جلوی خانه های صاحب علم قراردادی و برخی مواقع به ترتیب قدمت علم ها است.

مراسم نخل بندان محله طرخوران تفرش

در شب تاسوعا برای روز عاشورا در محله طرخوران به آذین نخل محله می پردازند، که به اصطلاح نخل بندان می گویند. چند نفر از پیشکسوتان وسایل نخل از جمله آینه ، طناب های پنبه ای و... را می آورند و به تزیین نخل می پردازند. سپس طناب پنبه ای را در گوشه ها قرار می دهند و پنبه ها را جوهر قرمز می زنند و در جلو و عقب علم وصل می کنند که نماد خون امام حسین (ع) در روز عاشورا است و شروع به مراسم و صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد(ص) می کنند. سپس آینه ها را وصل می کنند که نمادی از روشنایی و نور می باشد و پارچه ها را طرفین نخل آویزان می کنند و عمامه ای در جلو یا عقب نخل قرار می دهند و به تزیین نخل می پردازند.

علم گردانی در روستای عزالدین تفرش

عزالدین روستایی در ۲۶کیلومتری شهر تفرش و در حاشیه رودخانه قره چای واقع شده است و مردم آن از ترکان شاهسون هستند که در دوره صفوی به منطقه کوچانده شده و در قالب چند طایفه در مناطقی از دشت ساوه و منطقه رودبار تفرش سکنا داشته اند.

در این روستا چند علم وجود دارد که در روز تاسوعا گردانده شده و ملبس می گردد. این علم ها به خانواده  های خاصی تعلق دارند و از درب خانه این صاحب علمان در روز تاسوعا حرکت داده شده، در محل های روستا چرخانده شده و هریک از اهالی که نذری در ارتباط با علم و مراسم سوگواری سردار کربلا و یارانش دارد با تقدیم پارچه ای یا به نوعی خلعتی که بیشتر شامل پارچه های مشکی و سبز ساده و یا گل دار است در مراسم شرکت می کنند.

صاحب علم با چند نفر علم را حرکت داده و با خواندن دو بیت ترکی که دایما در مراسم تکرار می شود به درب خانه اهالی می روند. یکی از نکات جالب توجه رسیدن دو علم به هم است که بسان دو شخص حقیقی به شانه یکدیگر زده و در اصطلاح علم گردانی سربوس می دهند و در هنگام برخورد دو علم اهالی نوحه سرایی کرده و ندای یا حسین سر می دهند. در روز عاشورا این علم ها در جلوی هیات های عزادار و با سایر مظاهر عزاداری از جمله نخل گردانده می شوند و پس از انجام مراسم، علم ملبس را عاری از هرگونه پوششی کرده و در گوشه خانه صاحب علم تا مراسم سال بعد نگه می دارد.