نخستین فیلم غیرمنتظره جشنواره

به گزارش خبرنگار مهر، یحیی روحانی جوانی است که به خواست خود در یک مرکز درمانی مشغول به کار می شود که بیماران آن در اثر بیماری لاعلاجی که نامش برده نمی شود (ظاهرا ایدز) محکوم به مرگ هستند. پزشک این مرکز که خود نیز به این بیماری دچار است، دلش می خواهد این بیماران پس از تزکیه روح و ابراز پشیمانی از گناهان بمیرند، هر چند فرد در این راه به گناهی بزرگتر دست می زند.

1- "پابرهنه در بهشت" پیش از آنکه فیلمی مذهبی یا معمایی باشد، یک اثر "روانشناسانه" است. با ورود یک روحانی جدید که قرار است برای اولین بار تمام وقت در یک مرکز درمانی بیماران لاعلاج حضور داشته باشد، تصور می شود یک فیلم مذهبی در حال شکل گیری است. اما با روشن شدن حالات روانپریشانه پزشک مرکز که به قیمت نابودی پیش از موعد زندگی بیماران در پی توبه دادن آنهاست، تصور این می شود که لابد روحانی قرار است دست او را رو کند و پای پلیس به ماجرا کشیده شود، اما وقتی کارگردان پی این مسئله را هم نمی گیرد، در اثری که 90 درصد لوکیشن ها در فضای بسته است و دیالوگ ها و دوربین توامان به واکاوی چرایی حالات کاراکترها می پردازد، رویکرد فیلم روانشناسی جلوه می نماید.

روحانی بیشتر از آنکه حرف بزند و موعظه کند، گوش می دهد. به جزئیات زندگی پیرامون و به خصوص رفتار آدم ها دقت می کند. آغاز این رفتار او در همان اولین دیدارش با پزشک درمانگاه هویدا می شود. او وسواس های دکتر و دقتش در پاک کردن فنجان، شیوه چای خوردن او و ... را زیر نظر دارد و این حساسیت را که به شناخت بهترش از محیط می انجامد، انجام می دهد. حرکت پینگ پونگی دوربین در نشست گفتگوی پزشک و بیماران در سکانس های آغازین هم ماهیت موضوعی اثر را نشان می دهد. در این صحنه دوربین واکنش های سخنان شعیب را در نگاهها و حالات دیگران جستجو می کند.

2- بهرام توکلی در مصاحبه های پیش از اکران فیلم، از "پابرهنه در بهشت" به "دعای شخصی" یاد کرده است. شاید به همین جهت روایت اول شخص مفرد را برای این اثر برگزیده و همه محدودیت ها و سختی های این شیوه روایت را به جان خریده است. مونولوگ های یحیی، راوی داستان، از درد دل های او با خداوند، دعاها و دلشوره هایش تشکیل می شود. او حتی اهل یادداشت کردن خاطرات و نقطه نظرش نیست. آنها را هم ضبط می کند که این باز خود چونان اعتراف در مسیر کالبدشکافی شخصیت گام برمی دارد.

3- "روحانیت" نقشی مهم در تاریخ کهن این سرزمین دارد. در تمامی برهه های حساس این سرزمین رد پای تاثیرگذاری از روحانیت به جا مانده است، لذا بجاست در آثار هنر ما نیز هر کس از نگاه خود به این قشر مهم و موثر بنگرد و تعریف خود را از موقعیت امروزین آنها ارائه دهد.

یحیی بی آنکه جا بخورد یا دلگیر شود، از سوی زن کارگر و شوهرش، سرباز، شاهو، شعیب و حتی خود پزشک جملاتی با این مضمون می شنود که "روحانی ها برای انجام مناسبت ها با هدف رفع تکلیف به اینجا می آیند"، اما رفتارهای انساندوستانه یحیی که از شستشو و نظافت مرکز تا کمک مالی را شامل می شود و نشاط و شور را به این فضای دلمرده هدیه می نماید، همه نگاهها را متوجه "روحانی متفاوتی" می کند که همگی او را با آغوش باز در خلوت خود می پذیرند و سفره دلشان را برای او باز می کنند. از این منظر "پابرهنه در بهشت" یکی از خواسته های مردم از قشر روحانیت را بیان می کند.

4- فیلمبرداری در این اثر نقش بسیار تعیین کننده دارد. دوربین روی دست، حرکات لرزان و فرم خاص فیلمبرداری حمید خضوعی ابیانه جلوه تصویری متفاوتی به اثر اهدا کرده که جزو تشخص های فیلم محسوب می شود. بهرام توکلی برای ایجاد تغییر در فرم روایی و نیز تصویری "پابرهنه در بهشت" از دو راهکار خوب بهره برده که هر دو با کمک خضوعی ابیانه اتفاقا خوب هم از آب درآمده اند. بهره مندی از تصاویر دوربین های دیجیتالی که برای لحظاتی شکل "فیلم در فیلم" ایجاد می نمود و در همین راستا دوربین تماشاچی به متن زندگی کاراکترها می برد و گویی آنها را با واقعیاتی مستند و واقعی رو در رو می کرد و نیز برخورداری از تصاویر سیاه و سفید که انگار فارغ از هر رنگ و لعابی بر چهره کاراکترها زوم می شد و در بی پردگی سیاه و سفیدی در دنیایشان برملا می شد.

5- شاید لازمه یک فیلم روانشناسانه فراوانی دیالوگ و مونولوگ و به طبع کندی ریتم اثر باشد، اما واقعیت این است که در "پابرهنه در بهشت" برخی پاساژها (حداقل دو تا از آنها) غیرضروری است و اثر را کاملا کند می کند. اولی در مورد ملاقات با پسر شعیب است که شاید با مونولوگ روی تصاویر این پسر کاملا حل می شد و دومی که برای شیرفهم کردن تماشاچی درباره اهمیت کار یحیی و نیز ظاهرا بیان یک جمله کنایه آمیز است، در دیدار یحیی با شوهر پیرزن است که باز هم غیرضروری و اضافی به نظر می رسد.

علاوه بر این دوستی گلایه می کرد که بهرام توکلی بدون نوآوری یا ایرانیزه کردن عینا دو داستان معروف از گابریل گارسیا مارکز و هانریش بل را در دهان کاراکترها قرار داد که کار بسیار عجیبی بود. یکی داستان مردی که جسد سالمی را روی دوش خود حمل می کرد و دومی داستان مرد و مسافرخانه.

6- پایان فیلم از ابهام مناسبی برخوردار است که با توجه به رویه فیلم ممکن است تماشاگر عادی را راضی نکند اما تماشگر خاص را یا به دیدن دوباره آن تشویق می کند و یا با این فرض به بیرون سالن هدایت می کند که نمایی از فلاش خود فوروارد و کاری که یحیی در آینده ظاهر کرد را در اثر دیده است.

در پایان فیلم مونولوگ یحیی هنگام بازکردن در منطقه ممنوعه این است که با ورودم به منطقه بهشت تازه نقشم به عنوان روحانی شروع شد. او این جمله را با فعل ماضی به کار می برد و فیلم تمام می شود، در حالی که تماشاگر چند لحظه پیش سکانسی را دیده که پزشک مرکز در یک نوار ویدئویی اعتراف می کند خود نیز دچار بیماری شده و علیرغم نظریه علم پزشکی منطقه قرنطینه کامل را برای بیماران لاعلاج به وجود آورده است.

با توجه به شیوه روایت فیلم (اول شخص مفرد) و حضور نداشتن راوی در سکانس اعتراف پزشک و این نکته که کارگردان در طول اثر با شکل روایت آگاهانه برخورد کرده و درهمه صحنه ها راوی را حفظ نموده، می توان کار بزرگ یحیی در بهشت را  برملا نمودن راز پزشک و شکستن قرنطینه تصور کرد و نمای اعتراف پزشک را یک فلاش فوروارد در نظر گرفت.

7- از نظر نگارنده بهرام توکلی با "پابرهنه در بهشت" در ساخت اولین اثرش بسیار موفق نشان داد و همه را به خود امیدوار کرد. هر چند در اکران عمومی اثر به جهت نکته نخستین بند پنجم و نیز تلخی و سیاهی حاکم بر فیلم که با توجه به موضوع گریزی هم از آن نیست ممکن است مشکلاتی برای سازندگان آن پدید آورد.

علیرغم آنکه تا به حال دو فیلم از بخش سودای سیمرغ دیده ام، اگر روند جشنواره مثل سال های قبل باشد و ناگهان همه آثار شاهکار از آب درنیایند (که امیدوارم دربیایند)، هیچ بعید نیست "پابرهنه در بهشت" حداقل نامزد چهار تندیس فیلمبرداری، فیلمنامه، بازیگری نقش دوم (افشین هاشمی) و بهترین فیلم اول و دوم شود.

ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ

حسین عبدالهاشم‌پور