پژوهشي كه فاقد نوآوري است ، پژوهش نيست

  سال گذشته شاهد پاسخ رهبرمعظم انقلاب به نامه جمعي از دانش آموختگان حوزه در باب نقد و نوآوري بوديم، از آن زمان تا اكنون، اين موضوع به يكي از مباحث مهم مطبوعات و محافل علمي تبديل گرديده است. به عنوان پرسش اول، درباره خواستگاه توليد علم و نظريه پردازي توضيح بفرماييد.

ضمن تشكر از شما و آرزوي موفقيت و بهروزي،  بايد عرض كنم كه موضوع توليد علم و نظريه پردازي براي كشور ما يك ضرورت اجتناب ناپذير است. در واقع ما براي جبران عقب ماندگي ها و به دست گيري ابتكار عمل در اداره كشور، چاره اي جز حركت به اين سمت نداريم. به نظر مي رسد ما خيلي دير به اين فكر افتاده ايم، اگر پتانسيل و شور و حرارت جوانان در اوائل انقلاب، به جاي جنگ، مصروف توليد علم و سازندگي مي شد، بدون ترديد الان ايران يكي از كشورهاي قدرتمند منطقه بود. و لذاست كه خسارت و صدمه اي كه در جنگ 8 ساله با حمايت غرب بر ما وارد شد، غيرقابل محاسبه است. حتي پس از پايان جنگ تا الان كه بيش از يك دهه گذشته، اين موضوع به صورت جدِي تعقيب نشد؛ وليكن هنوز دير نشده و ماهي را هر وقت از آب بگيري تازه است.

آزادي اين نيست كه اجازه بدهند تا ما در جهالت و مقلد بودن رشد كنيم، بلكه برعكس آزادي يعني نگذارند مقلد باشيم يا مقلد باقي بمانيم. بنابراين پرواضح است كه كسب جايگاه شايسته در جهت فرهنگي، اقتصادي و سياسي در جهان، تنها از طريق توليد علم و پيشتازي در اين عرصه حاصل مي‌شود

رهبر معظم انقلاب در پيام تاريخي و حكيمانه اي كه ارائه فرمودند، به بهترين نحو ضرورت و اهميت اين موضوع را براي ما روشن كردند. اساساً يكي از اهداف اصلي انقلاب اسلامي همين است كه ما مي خواستيم و مي خواهيم به استقلال و آزادي دست پيدا كنيم. كشوري كه توليد علم نداشته باشد ـ و به عبارتي مقلد و منفعل باشد ـ حقيقتاً نمي تواند به استقلال و آزادي دست پيدا كند. در كشور ما اغلب مفهوم مقدس آزادي به صورت يك سويه و ناقص بيان مي‌شود، آزادي اين نيست كه اجازه بدهند تا ما در جهالت و مقلد بودن رشد كنيم، بلكه برعكس آزادي يعني نگذارند مقلد باشيم يا مقلد باقي بمانيم. بنابراين پرواضح است كه كسب جايگاه شايسته در جهت فرهنگي، اقتصادي و سياسي در جهان، تنها از طريق توليد علم و پيشتازي در اين عرصه حاصل مي‌شود. امروز صدور علم و فناوري درآمد هنگفتي براي كشورهاي غربي دارد و نقش آن در موازنة قدرت از سلاح هسته اي بيشتر است و لذا امروز توليد علم بايد جزء مطالبات اصلي جوانان و به ويژه جنبش دانشجويي ايران قرار گيرد.

 به نظر شما چگونه بايد توليد علم جز مطالبات دسته اول مردم قرار بگيرد؟

براي تحق اين مهم لزوما بايد يك حركت خودجوش و فراگير در كشور ايجاد شود. كارهاي منفرد و البته ارزشمند هميشه بوده و هست، به عبارتي جريان پژوهش در طول تاريخ هيچگاه قطع نشده است، ولي آنچه امروز موجب تحوّل در كشور مي‌شود، ايجاد يك جنبش و اراده ملّي براي توليد علم و نظريه پردازي است

اولا ما بايد قلبا و عميقا به اين نتيجه برسيم كه توليد علم يك نياز حياتي است و اگر اين نياز پاسخ داده نشود، در يك و دو دهه آينده پيامدهاي شومي در انتظار ماست. پروژه جهاني شدن ديگر اجازه برخواستن را به ما نخواهد داد و اين موضوع شوخي نيست. وقتي مردم به اين نقطه از آگاهي رسيدند، به صورت طبيعي توليد علم از مطالبات اصلي مردم خواهد بود. براي تحقق اين مهم لزوما بايد يك حركت خودجوش و فراگير در كشور ايجاد شود. كارهاي منفرد و البته ارزشمند هميشه بوده و هست، به عبارتي جريان پژوهش در طول تاريخ هيچگاه قطع نشده است، ولي آنچه امروز موجب تحوّل در كشور مي‌شود، ايجاد يك جنبش و اراده ملي براي توليد علم و نظريه پردازي است.

 در فاصله صدور پيام رهبري تا الان كه حدود يكسال سپري شده، از نظر جناب عالي چه ميزان اين موضوع جدي دنبال شده است؟

بسياري پس از شنيدن پيام رهبر انقلاب ـ در عين مسرت و خوشحالي ـ شديداً نگران تبديل اين رهنمودها به اقدامات تشريفاتي، نمايشي و يا سطحي بودند. حقيقتاً با سابقه اي كه در مواجهه با برخي از مسائل اساسي طرح شده از سوي رهبري داريم، اين نگراني ها به جا بود. الان هم كه حدود يكسال گذشته، به رغم اقدامات برخي از عناصر دلسوز، به نظر اينجانب اصلاً برخورد شايسته اي با اين موضوع صورت نگرفته است؛ با برگزاري همايش و سمينار نيزعلم توليد نمي شود، ـ هرچند برخي همايش ها ممكن است مفيد باشد ـ لذا همچنان موانع جدي در مقابل توليد علم در كشور وجود دارد. به هرحال ما پيشداوري نمي كنيم و منتظريم همانطور كه مقام معظم رهبري در پيام خواسته اند، در سالگرد پيروزي انقلاب، گزارشهاي  اقدامات شوراي عالي انقلاب فرهنگي، وزارت علوم و شوراي مديريت حوزه به محضر مردم عرضه شود و اگر اين گزارشات حاكي از كم توجهي به اين موضوع بود، اولاً با اين مجامع برخورد جدي صورت گيرد و ثانياً براي پيشبرد اين امر تدبير جدي اتخاذ شود.

فكر نمي كنيد مجلس شوراي اسلامي بايد در اين زمينه جدي وارد شود؟

وقتي سخن از اراده ملي و جنبش فراگير است، يعني همه بايد خود را در قبال توليد علم مسئول بدانند و طبعاً مجلس كه مهم ترين مقام تصميم گير در كشور است، نقش كليدي دارد. متأسفانه كارنام مجلس ششم در زمينه توليد علم و نظرپردازي، كارنامه خوبي نيست. شايد مجلس فعلي به تنها چيزي كه فكر نمي كند همين توليد علم باشد! اميدوارم با توجه به نزديكي انتخابات، و آشنايي روزافزون مردم با ضرورت اين موضوع، در مجلس بعدي گام هاي اساسي در اين جهت برداشته شود. نكته جالبي نيز درباره يكي از مصوبات مجالس گذشته بايد عرض كنم كه بدترين نوع نگاه به منزلت دانش و دانشوري است؛ اين مصوبه گفته كه هر شخصي كه عضو هيات علمي دانشگاه باشد و يك دور نماينده شود، به درجه استادي با بالاترين پايه ارتقاء خواهد يافت!

 به نظر جناب عالي چه ميزان زمان نياز داريم تا به جريان توليد علم در كشور دست پيدا كنيم؟

من پيشنهاد مي كنم: يك تيم مجرب و كاركشته، مركب از دهها استراتژيست و متخصص مديريت پژوهش، از سوي شخص رئيس جمهور مامور تهيه اين برنامه بشوند و پس از تاييد برنامه، ستادي به رياست شخص رئيس جمهور مسئوليت هماهنگي و نظارت بر اجراء برنامه را عهده دار گردد. نظير اين اقدام در كشورهاي توسعه يافته انجام شده است

توليد علم و نظريه پردازي شوخي نيست. به عبارتي كار ساده و كوچكي نيست. با بخشنامه و سفارش هم علم توليد نمي شود. بايد بستر توليد علم در كشور ايجاد شود. معمولا از چند صد يا صد هزار كار پژوهشي يك نظريه بيرون مي آيد. لذا نمي توان توليد علم را زمانبندي كرد. ولي ايجاد بستر و لوازم آن را چرا. يعني ما به يك برنامه استراتژيك و قدرتمند براي بسترسازي و فراهم كردن لوازم اين امر نياز داريم. و من پيشنهاد مي كنم: يك تيم مجرب و كاركشته، مركب از دهها استراتژيست و متخصص مديريت پژوهش، از سوي شخص رئيس جمهور مامور تهيه اين برنامه بشوند و پس از تاييد برنامه، ستادي به رياست شخص رئيس جمهور مسئوليت هماهنگي و نظارت بر اجراء برنامه را عهده دار گردد. نظير اين اقدام در كشورهاي توسعه يافته انجام شده است.

 اگر موافق باشيد وارد مقوله موانع توليد علم بشويم.

اجازه مي خواهم قبل از ورود به مبحث موانع، درباره بستر فرهنگي ـ تاريخي و ظرفيت هاي موجود در مسير توليد علم و نظريه پردازي اشاراتي داشته باشم. كشور ما داراي ظرفيت هاي منحصر بفردي است. از جهت تاريخي ملت ايران صرف نظر از هوش و استعداد خدادادي، همواره ملتي علم دوست و علم پرور بوده است و اين موضوع پس از ورود اسلام به ايران و به ويژه تشيع، به اوج خود مي رسد. يكي از دغدغه هاي اصلي اسلام رونق علم و انديشه است. اساساً ايمان بدون علم فاقد ارزش است. تعاليم قدسي اهل بيت(ع) مملو از علم و حكمت است. ما نظير كرسي هاي علميِ دوران امام صادق(ع) را در تاريخ پيدا نمي كنيم. از وجوه مميزه تشيع نسبت به ساير مذاهب نيز همين علم پروري و آزادي انديشه است. علم در فضاي اختناق و تحِجر رشد نمي كند، و آزادي در چارچوب اخلاق و فضيلت هاي انساني در تشيع، دستاوردهاي علمي زيادي را به دنبال داشته است. در اسلام، علماء و دانشمندان در هر رشته اي، از بالاترين درجه، يعني درجه انبياء برخوردارند و لذا عوامل انحطاط جهان اسلام را بايد در جاي ديگر جستجو كرد. بنابراين ما از جهت فرهنگي و تاريخي داراي پشتوانه محكمي هستيم كه مهمترين آن اسلام و سنت هاي ايراني است. همچنين كشور ما از جهت منابع انساني براي توليد علم، غني است. جمعيت استعداد درخشان در كشور ما سرمايه اي است كه تا الان خودمان از آن بي بهره بوده ايم، به عبارتي، ديگران از سرمايه هاي ما استفاده كرده اند.

جناب عالي در خلال سخنانتان به رابطه اخلاق و توليد علم اشاره كوتاهي داشتيد، لطفاً كمي درباره اين رابطه توضيح بفرماييد.

همانطور كه مي دانيد، امروزه در غرب، گسترش بي رويه علم و فناوريِ خارج از چارچوب هاي اخلاقي، پرسش هاي بسياري را پيش روي بشر قرار داده است. پيامدهاي زيان بار علم و فناوري براي محيط زيست و حيات بشريت حقيقتاً نگران كننده است. البته در شرق كه، خدا و فضيلت هاي انساني زنده است، خارج شدن علم از مرز اخلاق مطرح نيست، چه بسا الان ما در مرحله اي نباشيم كه درباره اين موضوع به صورت مبسوط سخن بگوييم ولي توجه جدّي به اين موضوع ضروري است.

رابطه توليد علم و آزادي چطور؟

اساسا لازمه توليد علم و نظريه پردازي، وجود آزادي است. اما آزادي به معناي هرج و مرج فكري نيست. در كشور ما معمولا منظور از آزادي انديشه، يعني آزادي رواج هرج و مرج فكري و يا به عبارتي كه در اول عرايضم اشاره داشتم، آزادي حركت به سوي مقلد بودن. علت بروز يك چنين مفهومي از آزادي، اين است كه انگيخته هاي سياسي و جناحي و دعواي قدرت، جاي انگيخته هاي علمي را گرفته است و عناصر سياسيِ كم مايه، لباس علماء و انديشمندان را پوشيده اند و بر جاي آنها تكيه زده اند. به نظر مي رسد اين ميزان كه در كشور ما آزادي انديشه وجود دارد براي ظهور يك جنبش فراگير جهت توليد علم و نظريه پردازي كافي است و نظير آن را حتي در برخي كشورهاي غربيِ مدعي آزادي سراغ نداريم و البته اين عرض بنده منافاتي با گسترش آزادي انديشه در كشور ندارد.

 قرار بود درباره موانع توليد علم و نظريه پردازي صحبت كنيم.

بله، ظاهراً حاشيه از متن بيشتر شد؛ در خصوص موانع، سخن بسيار است. صدها مانع ريز و درشت وجود دارد، اين موانع به فرهنگي، اقتصادي، قانوني، مديريتي، و . . . تقسيم مي شوند. اخيراً شاهد انتشار تأليفات خوبي نيز در اين خصوص بوديم. من در اين فرصت كوتاه، فقط به چند مانع مهم تر اشاره مي كنم و علاقمندان را  به مطالعه مقالاتي كه به تازگي منتشر شده ارجاع مي دهم.
يكي از موانع، ضعف و تنبلي مجامع تصميم گيرنده  در اين باره است. خود فرآيند تصميم گيري نيز محتاج پژوهش و مطالعه دقيق اهل فن است. ما معمولاً در كشورهاي اصطلاحاً جهان سومي، در فرآيند تصميم گيري، خودمان را نيازمند پژوهش نمي دانيم! تصور مي كنيم به همه امور، علم مطلق داريم و با قرار گرفتن در مسند قدرت، اين حق را داريم كه هرطور كه ميل داريم درباره كشور تصميم بگيريم؛ و به همين خاطر است كه دانشگاهها و پژوهشگاههاي ما هيچ نقش و جايگاهي در نحوة مديريت كشور ندارند.
بهرحال همانطور كه قبلاً نيز اشاره كردم، گام اول اين است كه كشور داراي مجامع تصميم گير فعال و مبتكر باشد تا لوازم و بستر توليد علم را از جهت مادي و معنوي تواماً فراهم كنند و موانع را شناسايي و با گماردن مديران لايق و دلسوز، يك به يك از سر راه توليد علم بردارند. البته اگر جنبش فراگير در كشور ايجاد شود، به طور طبيعي اين مجامع نمي توانند با ضعف و تنبلي به كار خود ادامه دهند چرا كه فوراً‌ مورد توبيخ ملت قرار مي گيرند. به نظر بنده بسياري از موانع جدي به خلأ  تصميم گيري و نظارت در كشور برمي گردد. براي نمونه زماني كه محققان لايق و بااستعداد كشور از اصلي ترين نيازهاي معيشتي و يا لوازم و ابزار پژوهش محروم اند و با مشكلات متعدد دست و پنجه نرم مي كنند و يا براي گذراندن زندگي ده جا اشتغال دارند . . .، وقتي همين ميزان بودجه كه براي پژوهش اختصاص يافته، به درستي و عادلانه هزينه نمي شود و به عبارتي هدر مي رود يا صرف كارهاي نمايشي مي گردد. وقتي كه كميت گرايي به جاي كيفيت گرايي در آموزش عالي كشور پذيرفته مي‌شود و صدور مدارك فاقد پشتوانه علمي تبديل به ارزش مي‌شود و طبعاً ديگر خروجي دانشگاهها پژوهشگر نخواهد بود . . .، وقتي كه با همين سياست كميت گرايي در آموزش عالي، سرمايه بي نظير هزاران رساله دانشجويي به جاي رفع نيازهاي كشور فقط زينت بايگاني مي‌شود و وقت و سرمايه ملي هدر مي رود . . .، و وقتي با استاد و محقق در كشور ما برخورد محترم و محتشم صورت نمي گيرد و شأن و منزلت دانشمندان از مديران اجرايي به مراتب كم تر مي‌شود . . .، طبيعي است كه كشور از توليد علم و نظريه پردازي باز مي ايستد.
من برخلاف نظر برخي مسئولان، معتقد نيستم كه بودجه پژوهش در كشور ما كم است. بلكه معتقدم اين بودجه به طور صحيح و مضبوط هزينه نمي شود. برخي مراكز پژوهشيِ توانا، براي گرفتن چند ميليون تومان جهت اجراي يك پروژه پژوهشي بايد ماهها دوندگي كنند و در مقابل، چند صد ميليون تومان در اختيار برخي مراكز ناتوان و ضعيف قرار مي گرد. براي نمونه مركزي كه خودم در آن اشتغال دارم و به رغم دوندگي فراوان، براي فراهم كردن امكانات حداقلي راه به جايي نبرده است.
نكته ديگري كه مي خواهم درباره موانع عرض كنم، لزوم جايگزيني مديريت غيرعلمي با مديريت علمي و حرفه اي است. اگر در كشور ما چه در مراكز صنعتي و چه فرهنگي و . . .، مديريت علمي حاكم شود، خود به خود نياز به پژوهش ايجاد مي‌شود و از اين قبل، بسياري از موانع، حتي فرضاً موانع مالي، برداشته مي شود. بايد رابطه عرضه و تقاضا در توليد علم نيز هماهنگ و منطقي باشد. تا زماني كه تقاضاي حقيقي به وجود نيايد، توليد نيز رونق نخواهد يافت و پژوهش و پژوهشگر از جايگاه مناسب برخوردار نخواهند شد. به عبارتي، زماني كشور ما به پيشرفت چشم گير اقتصادي و فرهنگي خواهد رسيد كه دانشمندان و علم در كشور حاكم باشد.
به اين نكته نيز بايد توجه داشت كه عالم و دانشمند كمتر به فساد آلوده مي‌شود. كسي كه عالم واقعي بود و البته عينك مادي گرايي را از چشمان خود برداشت، هرچه قدر كه رشد علمي پيدا مي كند به خدا نزديك تر مي‌شود و امكان دستيابي جامعه مطلوب اسلام فراهم مي‌شود. وقتي در اسلام جايگاه علماء در هر رشته اي، جايگاه انبياء است، به همين معناست كه علماء مانند انبياء  مي توانند جامعه را به سوي صلاح و فلاح ببرند. براساس روايات، وقتي حضرت ولي عصر(عج) ظهور فرمايند، بي ترديد يكي از اقدامات اساسي حضرت توليد علم خواهد بود. به طوري كه بشر صدها گام به سوي حقيقت نزديك خواهد شد.

علاقمندم كمي نيز درباره مفهوم و اركان پژوهش توضيحاتي داشته باشيد.

سئوال خوبي است، مخصوصاً با اين توجه كه متأسفانه امروزه در كشور ما و در حوزه علوم انساني، رونويسي و گردآوري و تدوين نيز پژوهش قلمداد شده و كارهاي تبليغي ـ ترويجي با كارهاي پژوهشي خلط مي‌شود؛ لذا روزانه دهها كتاب بي ارزش به نام پژوهش در بازار عرضه مي‌شود. پژوهش اصولا بايد به نوآوري ختم شود. پژوهشي كه فاقد نوآوري است پژوهش نيست. در حوزه علوم انساني، فراهم ساختن اطلاعات از منابع موثق و دست اول، پردازش و تحليل صحيح و سپس نظريه پردازي فرآيند اجراي پژوهش را تشكيل مي دهند. براي اين كه يك پژوهش آغاز شود ابتدا بايد مسئله و هدف پژوهش روشن باشد، سپس به فرضيه قابل قبول رسيده باشيم و ساختار منطقي، اجمالي و هدفمند و نيز روش كار مشخص گردد. مسأله محور بودن در يك پژوهش، بسيار اهميت دارد، اصولا‌ اين مسئله است كه فرضيه را شكل مي دهد و محقق را قادر مي سازد تا روش پژوهش را انتخاب كند. معمولاً يك ذهن قوي، پرمعلومات، عميق نگر، بروز و منظم قادر به شناخت مسأله پژوهش است و لذا است كه هر شخصي به صرف داشتن مدرك تحصيلي نمي تواند كار پژوهشي انجام دهد. معمولاً سالها مطالعه، تحصيل، ممارست، تمرين و عضويت در تيم هاي كوچك پژوهشي، فرد را قادر به انجام پژوهش خواهد ساخت. آنچه در پژوهش كمتر مورد توجه ما است قرار گرفتن پژوهش در ساختار كلان علم است. هر پروژة پژوهشي، طبعاً به قلمرو خاصي اختصاص دارد و عضوي از هويت جمعي علم است و لذا در  طبقه بندي منطقي علم، جايگاه خاصي دارد.

 مديريت در پژوهش چه سهم و نقشي دارد؟

موفقيت يك پروژه پژوهشي منوط به وجود يك مديريت قوي و كارآمد است. اجراي پژوهش يك فرآيند معيني دارد و عوامل مختلفي در آن صاحب نقش مي باشند، و اين مدير است كه ميان اين عوامل هماهنگي و ارتباط برقرار مي كند. معمولا در راستاي اجراي يك پژوهش دو نوع مديريت لازم است. يكي مديريت اجرايي كه برنامه ريزي، سازماندهي، تيم سازي، مديريت فرآيند، مديريت زمان، خدمات پژوهشي و از اين قبيل موارد را برعهده دارد و ديگري مديريت علمي كه هدف گذاري، هدايت، نظارت و ارزيابي يك پژوهش را عهده دار است. در اين جهت، محيط و لوازم پژوهش نيز حائز اهميت است كه از سوي مديريت، ‌آماده سازي و فراهم مي‌شود. كشور ما مدير مجرب در اين زمينه كم دارد، لذا بايد نيروسازي در دستور كار مراكز پژوهشي قرار گيرد. محيط و سازمان در يك مركز پژوهشي نيز بايد كاملا محقق محور و در خدمت محقق باشد و همه تسهيلات مادي و معنوي را جهت اجراي موفق پروژه هاي تحقيقي فراهم كند و از ايحاد هر نوع دغدغه ذهني براي محقق، غير از اجراي پژوهش، پرهيز نمايد. البته متأسفانه در مراكز پژوهشيِ كشور ما، بخش اداري و مالي حاكم بر محقق است نه در خدمت محقق و معمولا به جاي تسهيل سازي، مانع تراشي مي كند. سازمان هاي پژوهشي براي توليد علم و نظريه پردازي محتاج بازنگري و بازسازي هستند والا خود سازمان و مركز پژوهشي يك مانع بزرگ براي توليد علم محسوب خواهد شد.

 آيا در خصوص هزينه انجام پژوهش ضوابط و عرف خاصي وجود دارد؟

خير، البته براي اجراي پژوهش نمي توان محدوديتي از جهت هزينه قائل شد. يك پژوهشگر لايق و باانگيزه كه از شرايط لازم براي اجراي يك پژوهش برخودار است بايد تا دست يابي به نتيجه مورد حمايت بدون حدِ و مرز قرار گيرد. به عبارتي دسته چك سفيد امضاء در اختيار داشته باشد. البته متأسفانه بي تعهدي برخي محققان موجب گرديده كه ضوابط سخت گيرانه ماليِ مراكز پژوهشي از موانع جدِي اجراي پژوهش قلمداد شود. البته براي يك مركز پژوهشي تهيه برنامه مالي اجتناب ناپذير است و وجود برنامه، مستلزم برآورد تقريبي هزينه پژوهش خواهد بود.

 براي انجام يك پژوهش در حوزه علوم انساني چه امكاناتي مورد نياز است؟

پاسخ من به اين پرسش نيز مانند پاسخ سوال قبلي است. در عين حال در حوزه علوم انساني، مهمترين امكان براي يك محقق وجود يك كتابخانه پرمنبع و مجهز است. كتابخانه اي كه در هر ساعت ـ حتي نيمه هاي شب ـ بر روي محقق باز باشد و منابع مورد نياز محقق را بدون چون و چرا و فوري در اختيار وي قرار دهد. از اين دست كتابخانه ها كه براي محققان طراحي و ساخته شده باشد بسيار كم داريم، و اگر دولت يا افراد خير شروع به ساختن كتابخانه هاي مجهز كنند، خدمت بزرگي در مسير توليد علم صورت گرفته است.