جهانی شدن حقوق مدیون "فلسفه حقوق" است

دکتر سید مصطفی محقق داماد، رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم، در گفتگو با مهر درباره ضرورت بازنگری و توجه به پیشینه فلسفه حقوق در اندیشه اسلامی گفت : فلسفه در دوران باستان بر همه علوم پوشش داشت. حکمای یونان باستان فلسفه را در یک تقسیم اصلی به فلسفه نظری و فلسفه عملی تقسیم می کردند. فلسفه نظری شامل الهیات، طبیعیات، ریاضیات و فلسفه عملی شامل اخلاق و سیاست مدن و تدبیر منزل بود و علم نوامیس یعنی علم قانون نیز بخشی از فلسفه به شمار می آمد.

وی در ادامه افزود: به تدریج علوم از فلسفه فاصله گرفتند و تلاش کردند که از ولایت مطلقه فلسفه خارج شوند. علم و فلسفه دو حوزه کاملا جدا و رویاروی یکدیگر شدند، و کار به جائی رسید که علوم نقلی و عقلی نه تنها در فاصله ای ژرف از یکدیگر موضع گرفتند که بالاتر در بخش علم قانون، فلسفی اندیشیدن نقص درک علم قانون محسوب شد و حتی گاه و بیگاه طلاب واندیشه گران هر یک از رشته ها به تلخ گوئی علیه وادی مقابل می پرداختند. ولی در قرون اخیر بار دیگر فلسفه بر سر رشته های دیگر علوم سایه افکند.

دکتر محقق داماد با اشاره بر این نکته که این امر به علت فزون طلبی و زیاده خواهی فلسفه نبود، بلکه معلول نیازی بود که در دیگر بخشهای علوم احساس می شد گفت: جهان دانش در مغرب زمین با تأثیر پذیری ازعنوانی که هگل فیلسوف قرن نوزدهم آلمان برگزیده بود یعنی "فلسفه حقوق"، به تدریج فلسفه های مضاف را رواج داد. فلسفة تاریخ، فلسفه هنر، فلسفه علم، فلسفه منطق و بالاخره اخیراً فلسفه تکنولوژی و... در مراکز علمی رونق گرفت.

وی در ادامه سخنانش به شکل گیری علم اصول فقه که می توان آن را فلسفه حقوق اسلامی نامید اشاره کرد و گفت : هرچند که در طول 14 قرن همواره دانش مزبور با پیروان نظریه جدائی عقل و نقل که گونه دیگری از مکتب تفکیک حوزه تعقل و اندیشه از علم قانون و نوامیس است، در چالش و جدال بوده است. ولی ما در زمانی سخن می گوئیم که نزاع در این مقطع زمانی به نفع اصولگرایان مغلوبه و یا لااقل مسکوت مانده است، هر چند که به نظر من با بازسازی و در اندازی طرحی نو و به روز کردن عناوین و روش بحث، جای گفتگو هنوز هم وجود دارد.

دکتر محقق داماد افزود: در سده های اخیر، نحوه تعامل بین "اصالت" و "عصرگرایی" یکی از مهمترین مسائلی است که احیاگران دینی به آن پرداخته اند. چالش بین عالمان اسلامی در مسائلی چون عقل و نقل ( وحی )، مصلحت و نص، ثابت و متغیر، اجتهاد باز و اجتهاد بسته همه در گرو تبیین این تعامل است.

وی تصریح کرد: تعلیل و تعبد نیز مصداق روشنی از تبیین نحوه تعامل بین اصالت و عصر گرایی بوده که هم از حیث معنا شناسی و هم از حیث مصداق شناسی و بیان ضابطه و معیار و سرانجام قاعده مند کردن آن برای استفاده در علم فقه، نیازمند مطالعه و بررسی جدی است.

وی با اشاره به این نکته که مطالعه در تاریخ فقه نشان می دهد که دو گونه طرز تفکر و به تعبیر دیگر دو نگرش به قوانین شرعیه از روزهای نحستین شکل گیری فقه وجود داشته گفت: یک نگاه مبتنی بر عقلانی نگریستن به احکام شریعت و نگاه دیگر تعبدی نگریستن بوده است.

استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: تعلیل گرایی برخی فقیهان امامیه در استنباط احکام شرعی، مبتنی بر نگرش نخستین در فقه امامیه است و خوشبختانه در سالهای اخیر مطالعاتی در این زمینه صورت گرفته است. گفتنی است خالد زهری، محقق معاصر اهل سنت در کتابی با عنوان تعلیل الشریعه بین السنه و الشیعه: الحکیم الترمذی و ابن بابویه با عنایت به آرای دو عالم برجسته و معاصر اهل سنت و امامیه که هر دو کتابی درباره علل شرایع دارند، روشهای تعلیل چون کشف مقاصد شریعت و عمل به مصلحت، قیاس صحیح و قاعده تزاحم را مورد بررسی قرار داده و در تقریب مذاهب کوشیده است.

دکتر محقق داماد معتقد است که فاصله گرفتن علم قانون از فلسفه به معنای جزئی کردن، محلی کردن، قبیله ای کردن و قومی کردن قانون است و نتیجه ای جز منزوی شدن و جدائی از جامعه جهانی حقوق نخواهد داشت.

وی تاکید کرد: جهانی شدن حقوق مدیون فلسفه حقوق و فلسفی شدن حقوق است. اگر امروز اصول اساسی اعلامیه حقوق بشر جهانی شده و مورد پذیرش خردمندان قرار گرفته، به خاطر عقلانیت و به کارگیری موازین عقلی است. قوانین غیر مبتنی بر پایه و مبانی اصیل بی گمان مقطعی و مربوط به شرائط، زمان و مکان خاص خواهد بود و نمی تواند با قافله تمدن بشری هم نوائی کند.

عضو هیات علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، بر این باور است که فلسفی شدن حقوق موجب می گردد که نظام تقنین با هنجارهای اجتماعی منطبق باشد، همان طور که بسیاری از مکاتب فقهی اسلامی در دوره های اولیه از تاریخ تفقه به اهمیت این نکته توجه کردند و فقاهت را با همین اندیشه آمیختند. منظور من از هنجار، روش و رفتارهای معیار محور و قاعده مند است. و مرادم از هنجارهای اجتماعی ارزشهایی است که در بستر زمان به حدی قوام یافته که جزء بایدهای جامعه تلقی می شوند.