ساختمان خوب کم ساختیم اما وضعیت عمومی بهتر شده است

گروه جامعه خبرگزاری مهر_الهه ابراهیمی: معماری و طرح‌های توسعه‌ای شهر تهران در چهار دهه گذشته از زوایای مختلف کمتر مورد بررسی و توجه قرار گرفته است و این موجب شده عمده ساختمان‌های شهر تهران بدون توجه به استانداردهای ساخت و ساز تنها بر اساس درآمد و سلیقه افراد طراحی و ساخته شود. اسکندر مختاری نویسنده کتاب «میراث معماری مدرن ایران» و استاد دانشگاه، پژوهشگر، تهران‌شناس و محقق میراث فرهنگی درباره وضعیت معماری شهر تهران یک جمله کلیدی دارد، «اگرچه در کلان شهر تهران ساختمان خوب نساختیم اما وضعیت عمومی بهتر شده است.»

بر اساس مطالعات شخصی‌تان طبقه بندی شما از ساخت و سازهای شهر تهران به صورت بوده است و کدام بخش موفق تر از سایر بخش‌ها عمل کرده است؟

اگر ساخت و سازهایی که در عرصه شهر صورت گرفته است را بخواهیم طبقه بندی کنیم این طبقه بندی در سه بخش ساختمان‌های عمومی، دولتی و شخصی خواهد بود. در بخش ساخت و سازهای ساختمان‌های عمومی که سهم عمده آن بر عهده شهرداری تهران بوده است، شاید بیشترین دستاوردهای کیفی را داشته باشیم. برای نمونه پروژه مرمت و نوسازی فرهنگسراها از جمله بهمن، خانه خوش نویسان، میدان مشق و بهارستان و بناهای فرهنگی مانند برج میلاد و پردیس سینمایی ملت، طرح نوسازی اراضی عباس آباد، باغ موزه دفاع مقدس، باغ کتاب از این دست بناها باشد که ساختمان‌های باکیفیتی هستند.

بخش دوم ساختمان‌های دولتی است که معتقدم این بناها با دستاوردهای کیفی همراه نبودند اما خالی از دستاورد نیز نیستند. در این بخش ساخت و سازهای زیادی انجام شده است که می‌توان به فرودگاه امام خمینی، مصلی تهران، برخی از ساختمان‌های وزارتخانه و ساختمان جدید مجلس اشاره کرد که اما من آنها را دستاوردی برای معماری شهر تهران نمی‌دانم. در بخش‌های دیگر ساختمان‌های دولتی مانند وزارت بهداشت و وزارت صنعت، معدن و تجارت هستند که بدون کیفیت‌اند. در این میان ساختمان‌های نظامی را نیز جز ساختمان‌های دولتی می‌دانم که عمدتاً فاقد کیفیت‌اند و مطلقاً دستاورد محسوب نمی‌شود زیرا در ساخت پادگان‌ها و ساختمان‌های نظامی نظر کارشناسان و متخصصان لحاظ نشده است.

بخش دیگری از ساخت و سازهای تهران توسط بخش خصوصی و مردم انجام شده است. کثرت ساختمان‌ها در این بخش بسیار زیاد است و گویا شهر تهران دوباره ساخته شده است و تقریباً ساختمانی که بیش از ۳۰ سال عمر داشته باشند، بسیار کم شده است اما در این بخش از جهات کیفی دستاورد چندانی نسبت به گذشته نداشتیم.

البته قائل به این هستم ساختمان‌های مردم متوسط جامعه نسبت به گذشته بهتر شده است، در مناطق ۱۶ تا ۱۹ شهر تهران ساختمان‌هایی می‌بینیم که نسبت به چهار دهه گذشته خیلی بهتر از گذشته ساخته شده اما از نظر من دستاورد محسوب نمی‌شود. حتی در مناطق شمالی شهر که برای طبقات مرفه‌تر است با معماری نوکیسه‌ای مواجه می‌شویم که نوعی خودنمایی تکبرآمیز در آن دیده می‌شود به طوری که مالکان آن می‌خواهند بیشتر از آن چیزی که هستند، جلوه کنند. من این نوع ساخت و سازها را نیز دستاورد نمی‌دانم البته در ساختمان‌های این طبقه گاهی ساختمان‌های باکیفیت نیز ساخته شده مانند برج تهران. این دسته بندی من از معماری دهه‌های اخیر است.

در یک نگاه کلی به نظر شما معماری و طرح تاس شهری کلان شهر تهران متأثر از عواملی بوده است؟

جریان معماری بعد از انقلاب ایران متأثر از جریانات تاریخی و اجتماعی شهر تهران در یک پیوستگی نزدیک به هم حرکت کرده است. ساختمان‌های شهر به نوعی ویترین انسان‌ها از شخصیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آنها است. اگر خانه‌ای در شهر تهران ساخته شده است که حکایت از ساختمان‌های نوکیسه گری است برای این است که عده‌ای در این شهر متأثر از شرایط اقتصادی شهر به ثروت زیاد رسیده‌اند. بنابراین معماری کلان شهر تهران را باید به صورت انتزاعی از تحولات شهری، اجتماعی، فرهنگی و تاریخی بینیم و نمی‌توانیم قضاوت درستی داشته باشیم مگر به این موضوع توجه کنیم.

کلان شهر تهران با طبقات شهرنشینی جدید روبه‌راه است که نوع معماری آن را تعیین کرده و می‌کند. این طبقات عمدتاً مهاجرین هستند. تنها خوشحالی من از ساخت و ساز و طرح‌های توسعه‌ای شهر تهران متعلق به مناطقی ۱۶ تا ۱۹ شهر تهران است که امروز ساختمان‌های مناسب‌تر از گذشته دارند. کلام آخر اینکه اگرچه در کلان شهر تهران ساختمان خوب نساختیم اما وضعیت عمومی بهتر شده است.

ارزیابی شما از بررسی حوزه معماری و شهرسازی در قالب همایش تهران؛ چهار دهه معماری و طرح‌های شهری چیست؟

برای اولین بار ارزیابی از یک مقطع از تاریخ معماری در ایران آن هم به بهانه آغاز پنجمین دهه انقلاب اسلامی از محدوده زمانی چهار دهه بعد از انقلاب انجام شد. به نظرم ارزیابی از معماری و طرح‌های شهری کلان شهر تهران کاری است که باید پیش از این صورت می‌گرفت به طوری که در هر مقطع یک دهه‌ای، یک بار ارزیابی کاملی از معماری شهر انجام می‌شد تا مشخص شود که در کنار توسعه تهران از نظر کیفی چه دستاوردهایی بر شهر عارض شده است. با این حال مصر هستم که این همایش به یک کار ادامه‌دار تبدیل شود تا ساخت و سازهای کلان شهر تهران به صورت مکرر رصد شود. درباره دستاوردهای این همایش نیز باید بگویم این کار نیازمند جمع‌آوری اطلاعات و مطالعات است اما متأسفانه تاکنون این مطالعه انجام نشده و نمی‌دانیم در این چند دهه چه تعداد ساختمان ساخته شده و این ساختمان‌ها چه کیفیتی دارند و از چه شیوه‌های معماری در ساخت آنها استفاده شده است.

نکته مهم درباره معماری و طرح‌های شهری این است که در چهار دهه گذشته نسبت ساخت و سازها در عرصه کلان شهر تهران به حدی بوده که سیمای شهر را دگرگون کرده و شهر متفاوت نسبت به چهار دهه شده است. تنها در بخش مرکزی شهر تهران که عمده بناهای تاریخی هستند این سیما کمتر تغییر کرده است برای نمونه خیابان ناصرخسرو یا لاله زار با وجود تغییرات اندک، تغییرات به گونه‌ای نبوده است که سیمای این بخش‌ها دگرگون شود. در سایر بخش‌ها شاهد چهره جدیدی بودیم. در واقع توسعه شهر تهران در این چهار دهه کمی بوده است اما شاهد توسعه کیفی نبودیم. مهمترین دستاورد این همایش این خواهد بود که ارزیابی از وضعیت معماری و شهرسازی و طرح‌های توسعه شهر تهران داشته باشیم.

یکی از انتظاراتی که جامعه معمار و متخصص ارائه چشم اندازی از وضعیت معماری و طرح‌های شهری در آینده است. می‌توان امیدوار بود که این چشم‌انداز طراحی شود تا نسبت به ساخت و سازهای آینده اثرگذار باشیم؟

هر نوع قضاوتی نیازمند مطالعه است و اگر بخواهیم بدون قضاوت حکمی صادر کنیم ممکن است مقرون به صحت نباشد ما در مرحله کسب اطلاع هستیم و اگر بتوانیم خودمان را به قضاوت برسانیم، تأثیرگذاری هم می‌توانیم داشته باشیم که چه کارهایی باید انجام داد و چه کارهایی را نباید انجام دهیم یعنی ما را به باید و نباید می‌رساند. اما برای ترسیم این چشم‌انداز لازم است به مسائل مهمی توجه کنیم؛ اینکه اگر نسبت به ساخت و سازهای بخش خصوصی و مردم عادی، دولتی و نظامی کنترلی نداشتیم، حال می‌توانیم این کنترل را ایجاد کنیم؟ اینکه چرا در بخش فضاهای عمومی شهری که متعلق به شهرداری تهران است موفق نشدیم سیمای یکنواختی را ایجاد کنیم؟ ایستگاه‌های مترو، اتوبوس، تاکسی، ساختمان‌های سرای محله‌ها و حتی ساختمان‌های شهرداری نواحی و مناطق چرا یک سیمای یکنواخت ندارند. متأسفم که بگویم که ساختمان خوب در شهر تهران نداریم.

مساله دیگر این است که چرا کنترلی در ساخت و ساز مساجد انجام نشده است. چرا سیمای مساجد یکنواخت نبوده و حتی نمی‌توانیم نسبت به کیفیت ساختمان‌های مساجد به قطعیت نظر دهیم؟ علت این است که هرگز نسبت به ایجاد شورایی با حضور متخصصان اقدام نشده و نظر متخصصان لحاظ نشده است. ساخت و سازهای کلان شهر تهران می‌توانست با تکیه بر دانش و تخصص متخصصان بهتر از امروز باشند اما امروز شاهد فرسودگی ساختمان‌هایی عمدتاً دولتی هستیم که کمتر از ۵ سال از عمر ساخت آنها نمی‌گذرد. نه تنها کیفیت ساخت و ساز ملاک نبوده حتی نسبت به زیبایی ساخت و سازها هم کمتر توجه شده است. به صراحت تمام می‌گویم که ما متخصص پول هدر دادن شدیم. برای اثبات این حرف فقط به یک نکته اشاره می‌کنم. چرا باید ساختمان‌های مراکز درمانی ما با سنگ‌های سیاه، نما شوند؟ ساختمان هلال احمر را ببینید، آیا ساختمان‌های جدیدی که در چند دهه گذشته ساخته شده است، می‌توانند مایه مباهات ما در حوزه معماری و شهرسازی باشند؟ به نظرم برای ترسیم چشم‌انداز لازم است به قضاوت برسیم و لازمه قضاوت کردن مطالعه است. باید و نبایدهای ساخت و ساز باید ایجاد شود تا کیفیت در ساخت و ساز و طرح‌های شهری مورد توجه قرار گیرد. معتقدم اگر بالای هر ساختمانی اسم معمار و کارفرما نوشته می‌شد و به عبارتی مستند نگاری انجام می‌شد که هر ساختمان چه شناسنامه‌ای دارد، می‌توانست امروز ما را به سمت کیفیت در ساخت و سازهای شهر تهران برساند. این همایش فرصت خوبی است که گفت وگوهای لازم برای دستیابی به چشم‌انداز مورد نیاز در ساخت و سازهای کلان شهر تهران تدوین شود.