برداشت بی‌رویه شن و ماسه عامل تشدید سیل گلستان؛ فرونشست در کمین

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- زهرا بهرامی: هرچند حفاظت از منابع پایه آب و خاک در مهار سیلاب‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است اما برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه باعث از بین رفتن و کاهش شدید پوشش گیاهی در گلستان شده است.

تخریب پل‌ها و از بین رفتن بستر رودخانه‌ها از جمله مهم‌ترین اثرات مخرب برداشت بی‌رویه شن و ماسه هستند که این امر ناایمن شدن بستر رودخانه‌ها در بارندگی‌های شدید را به دنبال دارد.

افزایش تراکم جمعیت، توسعه شهرها و قد کشیدن ساختمان‌ها ازجمله عواملی است که سبب می‌شود تا میل سودجویان به برداشت غیرمجاز شن و ماسه و آسیب‌های این موضوع افزایش یابد. بدین ترتیب رودخانه‌ها که گنجینه‌های ارزشمند ملی هستند، متأسفانه آماج دستبرد متجاوزان قرار می‌گیرند.

برداشت بی‌رویه شن و ماسه در گلستان تنها به بستر رودخانه‌ها ختم نمی‌شود بلکه در بسیاری از اراضی کشاورزی به‌ویژه در محور توسکستان در گرگان و دهنه زرین گل در علی‌آباد کتول شاهد برداشت‌های بی‌رویه هستیم که عمق بعضی از این برداشت‌ها به حدود ۴۰ متر هم می‌رسد.

کارشناسان، تخریب بستر رودخانه‌ها، ناپایداری اراضی حاشیه رودخانه‌ها، افزایش احتمال به وجود آمدن سیلاب‌ها، تغییرات مورفولوژی رودخانه‌ها و از بین رفتن زیستگاه آبزیان را از جمله آسیب‌های ایجادشده به دنبال این برداشت‌ها می‌دانند.

برداشت غیرمجاز شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها جرم است و انتظار می‌رود متولیان امر با جدیت بیشتر بر این موضوع نظارت داشته باشند و با متخلفان طبق قانون برخورد شود.

برداشت بی‌رویه و بی‌ضابطه شن و ماسه در گلستان

یک کارشناس حوزه آب و خاک در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: در گلستان قانونی برای دادن مجوز برداشت شن و ماسه وجود ندارد و تقریباً در تمام نقاط و شهرستان‌های استان شاهد برداشت‌های بی‌رویه و بدون ضابطه شن و ماسه هستیم.

جواد اسفندیاری با اشاره به این‌که این برداشت‌ها اثرات مخرب بسیاری برای منابع طبیعی به همراه دارد، افزود: به دلیل نبود نظارت‌های کافی در این حوزه، شاهد هستیم فرد با داشتن مجوز برداشت چهار متری شن و ماسه در برخی شهرستان‌ها مانند علی‌آباد و گرگان تا حدود ۴۰ متر برداشت کرده است.

بهره‌بردار به جای پر کردن، بی‌قانونی انجام شده را از منظر عمومی پنهان می‌کند و اطراف این زمین‌ها را درختان سریع رشد مانند اکالیپتوس می‌کارد تا عمق فاجعه تخریب و برداشت دیده نشود وی ادامه داد: یکی از تعهدات برداشت کنندگان شن و ماسه این است که پس از برداشت، باید زمین را با آوردن خاک از سایر نقاط پر کنند.

این کارشناس حوزه آب و خاک با این توضیح که طبق قانون حداکثر ارتفاع زمین برداشت‌شده شن و ماسه با زمین‌های هم‌جوار باید یک متر باشد، اضافه کرد: با وجود این قانون، شاهد هستیم بهره‌بردار به‌جای پر کردن، بی‌قانونی انجام‌شده را از منظر عمومی پنهان می‌کند و اطراف این زمین‌ها را درختان سریع رشد مانند اکالیپتوس می‌کارد تا عمق فاجعه تخریب و برداشت دیده نشود.

وی به اثرات مخرب برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه اشاره و بیان کرد: این برداشت‌ها باعث می‌شود رودخانه نتواند مسیر طبیعی خودش را ادامه دهد و آب در یک نقطه جمع می‌شود و ایجاد فرونشست در منطقه یکی از عوارض آن است.

اسفندیاری تصریح کرد: برداشت‌های بی‌رویه تخریب سفره‌های زیرزمینی را به همراه دارد و بستر طبیعی رودخانه را تغییر می‌دهد که این تغییر باعث می‌شود در زمان وقوع رواناب، با شدت لایه‌های سست و بستر رودخانه را با خود حمل کند و درعین‌حال که بستر رودخانه را بزرگ و بزرگ‌تر می‌کند، باعث رسوب‌گذاری در سدها می‌شود و زمانی که سیلاب شدت می‌یابد از مسیر خارج‌شده و خساراتی را به بخش کشاورزی و سایر زیرساخت‌ها وارد کند.

اسفندیاری در زمینه اثر تخریبی و ایجاد فرونشست ناشی از برداشت‌های بی‌رویه و بی‌ضابطه شن و ماسه در گلستان هشدار می‌دهد.

یک دکترای علوم و مهندسی آبخیزداری هم در گفتگو با خبرنگار مهر نسبت به اثر تشدیدی این موضوع بر میزان تخریب و ایجاد سیلاب هشدار داد و اظهار کرد: عددی و کمی کردن اثرات منفی برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه شاید سخت باشد اما اثرات مخرب مانند ایجاد فرسایش خاک، از بین بردن پوشش گیاهی، کاهش نفوذپذیری منابع زیرزمینی، افت بستر رودخانه‌ها در پایین‌دست و … قابل‌لمس و مشاهده است.

برداشت‌های بی‌رویه عامل تشدید کننده سیلاب

محمد عباسی افزود: برداشت بی‌رویه شن و ماسه شاید اثر مستقیمی در سیل اخیر گلستان نداشته باشد و عامل اصلی سیلاب نباشد اما به‌طورقطع و یقین یکی از عوامل تشدیدکننده بوده است.

وی ادامه داد: باید بپذیریم گلستان در یک شرایط اقلیمی جدید به سر می‌برد و اثرات محسوس تغییر اقلیم از اوایل دهه ۸۰ در گلستان محسوس است.

این دکترای علوم و مهندسی آبخیزداری اضافه کرد: در سال‌های اخیر رژیم بارش‌ها در گلستان تغییر کرده و رگباری شده و خطر وقوع سیل در تمام فصول سال گلستان را تهدید می‌کند.

وی با تأکید بر اینکه زنگ خطر وقوع سیل در تمام فصول در گلستان به صدا درآمده است، متذکر شد: در این شرایط باید خودمان را با شرایط تطبیق دهیم تا آسیب‌پذیری نسبت به سیل کاهش یابد.

عباسی با تأکید بر رعایت حریم و بستر رودخانه‌ها خاطرنشان کرد: تجربه اخیر سیل گلستان نشان داد اگر در یک نقطه از استان ۱۰ تا ۱۴ سال خشک‌سالی داشتیم این به این معنا نیست که می‌توانیم تا هر جا که دوست داشتیم ساخت‌وساز انجام دهیم بلکه ضمن رعایت حریم رودخانه‌ها در طراحی و اجرای طرح‌های عمرانی و ایجاد سازگاری با شرایط باید با فعالیت‌های آبخیزداری از قدرت تخریبی سیلاب بکاهیم.

نظارت بر برداشت‌ها را جدی گرفته نمی‌شود

این سخنان در حالی مطرح می‌شود که پیش‌ازاین رئیس‌کل دادگستری گلستان گفته بود: ازاین‌پس نظارت بر برداشت شن و ماسه در استان بیشتر خواهد شد و با مدیرانی که در این حوزه کم‌کاری کنند برخورد می‌شود.

وی با انتقاد از دستگاه‌های متولی صدور مجوز برداشت شن و ماسه در استان، بیان کرد: این دستگاه‌ها پس از صدور مجوز، نظارت بر برداشت‌ها را جدی نمی‌گیرند و همین امر سبب برداشت‌های عمیق از زمین‌های کشاورزی و آسیب‌های جدی در این بخش شده است.

هاشمیان افزود: مجوز برداشت شن و ماسه از زمین‌های کشاورزی با هدف بهبود خاک و مناسب‌سازی این زمین‌ها برای کشت است، اما برداشت‌های عمیق و بیشتر از مجوز، عملاً این زمین‌ها را نابود و کشاورزی در آن‌ها و اراضی اطراف را غیرممکن می‌کند.

برداشت‌های عمیق و بیشتر از مجوز، عملاً این زمین‌ها را نابود و کشاورزی در آن‌ها و اراضی اطراف را غیرممکن می‌کند رئیس‌کل دادگستری گلستان خطاب به مدیران سهل‌انگار گفت: دستگاه قضائی استان پیش از برخورد با متخلفان برداشت غیرمجاز از زمین‌های کشاورزی و بستر رودخانه‌های استان، برای مدیرانی که بر امر نظارت بر این برداشت‌ها کوتاهی کرده‌اند پرونده قضائی تشکیل می‌دهد.

هاشمیان همچنین از مدیران متولی خواست به‌محض مشاهده تخلف در این بخش، برداشت شن و ماسه را متوقف و سپس به تشکیل پرونده قضائی در محاکم اقدام کنند.

رئیس‌کل دادگستری گلستان همچنین در حاشیه برگزاری جلسه شورای حفظ حقوق بیت‌المال گلستان گفته است: آسیب‌شناسی سیل اخیر در گلستان به این معنا نیست که فقط بررسی کنیم چه‌کارهایی می‌توانست توسط دستگاه‌های اجرایی مختلف انجام شود بلکه از مجامع علمی و دانشگاهی، آحاد مردم و … کمک می‌گیریم تا آسیب‌شناسی دقیقی انجام داده و با اهمال‌کاری‌ها و قصور موجود با قوت و شدت برخورد کنیم.

هرچند مسئولان معتقدند سیل اخیر ناشی از شدت بارش در بازه زمانی کوتاه است اما برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه در گلستان و قصور دستگاه‌های متولی (امور اراضی جهاد کشاورزی و آب منطقه‌ای به‌عنوان ارائه‌کننده نظرات فنی، کارشناسی و حریمی، صنعت، معدن و تجارت به‌عنوان دستگاه ارائه‌دهنده مجوز و ناظر و منابع طبیعی و آبخیزداری به عنوان متولی جلوگیری از نابودی پوشش گیاهی منطقه و افزایش فرسایش خاک) در افزایش سیلاب و شدت اثرات تخریبی آن مؤثر بوده است.