استعاره‌های مفهومی قرآن خصلت فرهنگی دارند/ قرآن و مطالعات فرهنگی

به گزار، خبرگزاری مهر، چهاردهمین برنامه «ضیافت» بعد از وقفه‌ای یک هفته‌ای شنبه شب ۱۱ خردادماه ۹۸ از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت. موضوع این برنامه به «قرآن و مطالعات فرهنگی» اختصاص داشت که با اجرا و سردبیری مالک شجاعی جشوقانی، عضو هیأت علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با حضور مجدد حجت الاسلام علیرضا قائمی نیا عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد.

حجت الاسلام قائمی نیا درباره سطوح سه گانه فرهنگی و ارتباط آنها با ایجاد فرهنگ قرآنی در جامعه گفت: هدف از قرائت فرهنگی قرآن این است که تأثیر قرآن در متن فرهنگ مشخص شود. این بحث گرچه از یکسری مباحث نظری ناشی می‌شود اما هدف عملی دارد. برای قرائت فرهنگی از قرآن، لازم است فرهنگ جامعه دینی باشد. برای این منظور در گام اول باید مدل‌های موجود فرهنگی در قرآن بررسی شوند، در قدم دوم باید مدل‌های فرهنگی جامعه بازخوانی و تفاوت‌های آنها بررسی شوند و در گام سوم در سطحی دیگر باید این بررسی‌ها، عینی و تحقق بخشیده شوند.
وی تاکید کرد: اگر توجه کنیم در هر سه این گام‌ها، کسانی موفق می‌شوند که هویتی دوزیستی دارند، یعنی هم از مطالعات فرهنگی بهره بردند و هم مطالعات دینی دارند و در این زمینه، صرفاً نیازی به تحلیل‌های نظری وجود ندارد بلکه باید مطالعات فرهنگی بیشتر مدنظر قرار گیرد.

حجت الاسلام قائمی نیا تصریح کرد: بحث ما به این معنا نیست که میراث سنتی مسلمانان کنار گذاشته شود، بلکه باید تلفیقی از مطالعات سنتی و فرهنگی مدنظر قرار گیرد. بنابراین در کشورهای اسلامی به این نیاز داریم که مراکز فرهنگی، مطالعات فرهنگی دارای وجهه علمی فعال شوند و با بهره گیری از مطالعات جدید، به هدف مطلوب برسند.

وی در پاسخ به اینکه وضعیت تولیدات ایران معاصر در این زمینه در چه جایگاهی قرار دارد، گفت: مشکلاتی که در جامعه ما وجود دارد به پیدا نکردن اساس دین علمی بر می‌گردد. ما هنوز در گام اول قرار داریم و این نیازمند مراکز مطالعات فرهنگی استراتژیک است؛ البته صداهایی شنیده می‌شود اما سیاست مشخصی ندارند. باید مطالعات فرهنگی در تحلیل متون دینی در حوزه‌های علمیه و در سطوح بعدی مطالعات فرهنگی حاکم شود.

این عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تحلیل فرهنگی از کتاب و سنت را مهمترین گام در این مسیر دانست و افزود: قرآن، صرفاً قصه‌های تاریخی نیست بلکه مواجهه انبیا با فرهنگ‌های مختلف را در قرآن می‌بینیم که خیلی مهم هستند و اینها مؤلفه‌های فرهنگ جدید را تشکیل می‌دهند. بنابراین این گام‌ها به ما کمک می‌کند جامعه مدنظر قرآن و پیامبر (ص) را بشناسیم تا به وضعیت مطلوب برسیم.

وی درباره آیه‌هایی که رویکرد فرهنگی را بیشتر متبادر می‌کنند، بیان کرد: گام اول که قبلاً ذکر شد، به کشف مفاهیم فرهنگی در قرآن اشاره دارد. برای مثال در برخی آیه‌ها به امت اشاره می‌شود که هم به روح جمعی اشاره دارد هم نگاهی به فرهنگ دارد. به همین دلیل خیلی از رفتارهایی که در قرآن به آنها اشاره شده، می‌توان بازخوانی کرد.

حجت الاسلام قائمی نیا از مدل‌های فرهنگی قران تعبیر به «طرحواره» کرد و گفت: طراحی طرحواره های کلان نوعی تفسیر و رویکرد جدید در تفسیر محسوب می‌شود که بحث بین رشته‌ای نیز است و به کمک مطالعات سنتی و فرهنگی جدید می‌توان به آن دست یافت؛ امروز نیازمند آن هستیم تا از کتاب و سنت رمزگشایی کنیم و اگر بخواهیم فرهنگی را تغییر دهیم، نیاز به کدگذاری فرهنگی برای جامعه خودمان داریم لذا با نگاه‌های غیرفرهنگی و فردگرایانه نمی‌توان این مسیر را طی کرد و مطالعات سنتی تناسبی با این موضوع ندارند و از این منظر باید مدل‌های فرهنگی قرآن کشف شوند. در خیلی از سوره‌ها که به روابط فردی اشاره می‌شود، در واقع به فضا و فرهنگ جمعی اشاره می‌شود مثل سوره حمد.

وی بیان کرد: دین از سطح اعتقادی شروع و در سطح دوم تبدیل به فرهنگ می‌شود اما اساس دین را مجموعه‌ای از مدل‌های فرهنگی می‌سازند. فرهنگ مجموعه‌ای از مدل‌های فرهنگی است و در آیات قرآن نیز اینگونه است. بنابراین اگر در جامعه‌ای، طرحواره های دینی نهادینه شده و جایگاه اصلی خود را پیدا کرده باشند، تَبَیُن حاصل شده است.

این پژوهشگر دینی به استعاره‌های قرآنی اشاره کرد و گفت: استعاره‌های مفهومی قرآن خصلت فرهنگی دارند و به مثابه طرحواره های فرهنگی هستند که به زندگی انسان‌ها جهت می‌دهند و زندگی را نوعی مسیر می‌دانند و که نیاز به هدایت دارد. همچنین مظاهر دنیوی همه استعاره‌هایی است که در قرآن به کار گرفته شده است و در جامعه اسلامی برنامه ریزی باید در جهت عدم تزئین ظواهر دنیایی باشد. اساس مطالعات فرهنگی نیز این است که به فرهنگ و تفکر و سبک زندگی بشری جهت بدهد. استعاره‌های قرآنی نقاطی در قرآن هستند که جهت دهی های فرهنگی را در قرآن نمایان می‌کند لذا باید نگاهی متفاوت به آنها داشت.

برنامه گفتگو محور «ضیافت» محصول گروه فرهنگ و اندیشه شبکه چهار سیما است که در ماه مبارک رمضان، هرشب ساعت ۲۳ از شبکه چهار سیما پخش می‌شود.