علم بومی به نسبی‌گرایی معرفتی منجر می‌شود ؛ گزارش مشروح مهر از همایش "علم بومی، علم جهانی، ‏امکان یا امتناع"

به گزارش خبرنگار مهر، در بخش افتتاحیه این همایش دکتر قانعی راد و معید فر درباره نحوه برگزاری همایش سخنان کوتاهی ایراد کردند.

سپس دکتر محمد توکل دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو در ایران با اشاره به اهمیت العطاس از وی به عنوان متفکری که از موقعیت ویژه ای در آسیا برخوردار است یاد کرد و گفت: ورود العطاس به شبکه های منطقه ای یونسکو به دلیل چارچوبی برای تبادل آراء و دریافت تجربیات از سایر کشورهای پیشرفته و استفاده در سطح ملی و استفاده از آنها به عنوان وظیفه و برگردان به شبکه های جهانی، در آسیا بسیار کم نظیر است.

وی در ادامه گفت: العطاس سالها نمایندگی مالزی در شبکه آسیا و اقیانوسیه یونسکو در تحقیقات علوم اجتماعی را بر عهده داشت و شخصیت برجسته ای بود که به شکل گیری شبکه اتحادیه مانند تحقیقات علوم اجتماعی در یونسکو اقدام کرده است.

توکل با اشاره به رویکرد العطاس به مسئله مالزی به عنوان ملتی که بومی های اصیلش تنبل هستند، گفت : این مطلب را سیاستمداران مرتب تکرار می کردند و او با نقد این نظریه به بازخوانی توسعه روی می آورد.  

مصطفی ملکیان دیگر سخنرانی این همای شود که سخن خود را انتقاد از مفهوم علم بومی دانست  و گفت: چه از نظر معرفت شناختی و چه از دید اخلافی مفهوم علم بومی خطاست.

وی برای توضیح بیان سه مرحله را در هر علمی از یکدیگر چنین جدا کرد: نخست فرایند موضوع گزینی که در آن دانشمندان به دنبال مسائل علم می گردند. دوم مرحله فرایند درآیی که مشغول به مطالعه و تحقیق به مسائل علم اند. سوم مرحله فراورده بینی است که در آن به مطالعه و تحقیق بر سر مسائل می پردازند.

وی سپس به بررسی مفهوم علم بومی در هر یک از این سه مرحله پرداخت و گفت: در مرحله نخست دانشمند با اقیانوسی از مسائل و مشکلات مواجه است، در این مرحله اگر منظور از علم بومی آن است که دانشمند باید به مسائل و مشکلات جامعه خود بپردازد، اما باید توجه داشت که این کار علم خاصی را پدید نمی آورد. اما در مرحله دوم یعنی فرایند درآیی، وقتی دانشمند موضوع کار خود را انتخاب کرد باید از روشها ، اهداف و توانایی های دانش مذکور سود جوید و بی معناست که از روشهای آن دیسیپلین سود نجوید.

استاد ملکیان در ادامه با بررسی مرحله فرآورده بینی گفت: در این مرحله نیز نمی توان به علم بومی قائل شد، چون در تقسیم بندی فراورده های علوم، این فراورده ها یا ذهنی هستند و یا عینی، عینی ها نیز یا بالقوه اند و یا بالفعل. دسته اول یعنی فراورده های ذهنی، مثل احکام زیباشناختی، هیچ مبنایی برای سنجش همگانی ندارند و از این رو ترازویی برای درست و غلطشان در دست نیست. اما دسته دوم یعنی فراورده های عینی، یا ترازوی سنجش درستی و غلطی شان در دسترس است و یا نیست که در هر دو صورت این ترازوی جهانی و برای همگان در دسترس است و نمی توان سخن از بومی زد.

وی گفت: با این حساب سخن گفتن از علم بومی اولا به معنای نسبی گرایی و وابسته دانستن دانش به مکان و زمان خاص است، ثانیا با این مشکل اخلاقی مواجه می شویم که هیچ کس نمی تواند قائل به حق و باطل شود و نمی توان به آنها تکیه کرد.

وی در پایان گفت: حقیقت آن است که فکر بی تاریخ و بی جغرافیاست و برای تمیز میان حق و باطل اولا باید به آزادی باور داشت تا همه بتوانند حق و باطل را قبول کنند و ثانیا باید با پلورالیزم فرهنگی به همگان اجازه داد که اظهار نظر کنند.

دکتر غلامعباس توسلی نیز به سابقه دوستی سی ساله اش با  دکتر سید حسین العطاس اشاره کرد و گفت: دکتر العطاس در سال 1928 در خانواده ای فرهیخته که چندین نسل پیش از یمن به جنوب شرقی آسیا سفر کرده بودند، به دنیا آمد و در سال 1963 دکترای خود را در رشته جامعه شناسی و مردم شناسی در آمستردام هلند گرفت، رساله دکترای او با نام « تئوری های مربوط به مذهب» نوشت. برادر او نقیب العطاس اسلام شناس بزرگ است و خود او نیز جامعه شناسی جهانی بود که به شش زبان تسلط داشت و کتابهایش به زبان ها گوناگون ترجمه شد.

دکتر توسلی سپس به فعالیتها و اندیشه‌های العطاس اشاره کرد و گفت: وی به مسائلی چون جامعه شناسی فساد، مدرنیزاسیون، ذهن اسیر پرداخت و در سخنرانی خود در سال 1365 در تهران که در نخستین شماره از دوره جدید نامه علوم اجتماعی منتشر شد، به اهمیت علم در اسلام اشاره کرد.

او گفت: از نظر العطاس اسلام با هیچ علمی مغایرت ندارد و بلکه علوم را می ستاید و بر آموزش آنها تاکید می کند. استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران سپس به بحث از علم بومی از دیدگاه العطاس پرداخت و گفت: العطاس هم با نفی کنندگان و هم با کسانی که یکپارچه آن را نفی می کنند مخالف است و در این باب اندیشه ظریفی دارد. او معتقد است که علم چیزی نیست که بشود آن را بومی کرد، اما باید علم را با نیازهای یک جامعه مطابقت داد و برای گسترش یک علم به سوابق و فرهنگ و ارزشهای آن جامعه توجه کرد.

دکتر توسلی در ادامه با طرح تفاوت میان مدرنیزاسیون و مدرنیته از دید العطاس اظهار داشت: از دید العطاس نخست باید مدرنیته را شناخت و سپس اقدام به مدرنیزاسیون کرد. به عقیده او مدرنیزاسیون یک کار مهندسی نیست و او مخالف تعبیراتی چون مهندسی اجتماعی است. او نشان می دهد که در اروپا بر خلاف عقیده رایج ، مدرنیزاسیون با کشاورزی آغاز شد و رمز موفقیت ایشان نیز در همین مسئله بود، بعد از این اتفاق بود که به دلیل سود افزوده ناشی از رشد کشاورزی، طبقه ای آزاد پدید آمدند که به شهرها رفتند و بنای شهرها و انقلاب صنعتی را پی ریختند.

وی در پایان به اهمیت العطاس در زمینه های مختلف اشاره کرد و گفت: به عقیده من این نشست می تواند زمینه ای باشد برای قدمهای بسیاری که در شناخت این جامعه شناس مسلمان باید برداشته شوند.