دیدگاه امام رضا (ع) در تبلیغ دینی/ مخاطب نقش فعالی دارد

به گزارش خبرنگار مهر، ناصر باهنر امروز در اولین کنفرانس ملی امام رضا (ع) و علوم روز که به صورت اینترنتی با موضوع اصول بنیادین ارتباطات و تبلیغ دینی در سیره علمی و عملی امام رضا (ع) برگزار شد، با اشاره به اینکه از سال ۱۹۳۰ تا به امروز چالشی در حوزه ارتباطات وجود دارد و آن بحث «مخاطب‌شناسی» است، اظهار کرد: باید دید که مخاطبان در ارتباطات و تبلیغ دینی از دیدگاه امام رضا (ع) چه جایگاهی دارند و شاخصه‌های موفقیت در ارتباطات و تبلیغ دینی از دیدگاه ایشان چیست؟

مدیر گروه ارتباطات و تبلیغ دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) با اشاره به دیدگاه رسانه‌محوری و مخاطب‌محوری در ارتباطات دینی، افزود: هرکدام از این دیدگاه ها، طرفداران خاص خود را دارد که برخی بین این دو طیف قرار دارند. در دانش روانشناسی دینی هم بین رفتارگراها و شناخت‌گراها اختلاف نظر وجود دارد.

وی با بیان اینکه در حوزه مطالعات فرهنگی نظریه استوارت هال حائز اهمیت است که به اهمیت نقش مخاطب می‌پردازد، اظهار کرد: بر اساس این نظریه که دیدگاه چهارم در تبلیغ دینی است، باید به ذهنیت و پیشینه داشته‌ها و معانی موجود در ذهنیت مخاطب در مطالعات فرهنگی پرداخت. دیدگاه چهارم به مکتب شناخت‌گرا و نظریه رشد درک دینی گلدمن برمی‌گردد که به مبلغان دینی توصیه می‌کنم با این مکتب حتماً آشنایی پیدا کنند. این نظریه در ایران مورد مطالعه قرار گرفته و مورد تأیید هم واقع شده است.

باهنر با اشاره به اینکه در حوزه ارتباطات و پارادایم اثباتی در دوره‌ای که به جنگ جهانی اول و فاصله زمانی میان جنگ جهانی اول و دوم مربوط می‌شود، عده‌ای مطرح کردند که «فرستنده» نقش محوری دارد و «مخاطب» منفعل است، بیان کرد: امروزه در حوزه ارتباطات این دیدگاه طرفداران چندانی ندارد، ولی در حوزه تبلیغ دینی طرفدار دارد. ما با مبلغانی مواجه‌ایم که بر این تصور هستند آنچه در  رسانه‌های خود مانند منبر می‌گویند بر مخاطب تأثیر خود را می‌گذارد، در حالی که این دیدگاه امروزه محل چالش است.

وی در ادامه بیان کرد: سیاست‌گذاری‌ها در حوزه تبلیغ با قبول داشتن و یا نداشتن این دیدگاه متفاوت می‌شود، بعد از این دیدگاه به تدریج دیدگاه نظری در حوزه جایگاه مخاطب تغییر پیدا می‌کند و به این دیدگاه می‌رسند که آنچه از طریق فرستنده (رسانه‌های جمعی) مطرح می‌شود، مستقیماً بر مخاطب اثرگذار نیست، زیرا مخاطب «فعال» است.

مدیر گروه ارتباطات و تبلیغ دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) گفت: بین این دو دیدگاه، یک جریان دو مرحله‌ای و چند مرحله‌ای هم وجود دارد، بدین معنا که فرستنده وقتی مطالب خود را بیان می‌کند، هم مخاطب و هم گروه‌های مرجع و اطلاعاتی مخاطب مطالب را دریافت می‌کنند و مخاطب برای اینکه این اطلاعات را تأیید کند به گروه‌های مرجع و اطلاعاتی خود مراجعه می‌کند، لذا یک جریان دو مرحله‌ای و گاهی چند مرحله‌ای در ارتباطات اتفاق می‌افتد و اگر رهبران، افکار مخاطب آن پیام را تأیید کنند، پیام را می‌پذیرد.

باهنر افزود: جایگاه مخاطب در ارتباطات در تبلیغ سیاسی یا دینی متفاوت است، لذا شناخت این جایگاه دارای اهمیت است. طی چند سال گذشته مطرح شده که فرستنده پیام تأثیرات قوی دارد، اما به شرط اینکه این پیام‌ها تکرار شود و در بلندمدت به مخاطب برسد، لذا تأثیرات قوی فرستنده در بلندمدت مورد توجه قرار گرفته که مخاطبان به نسبت فرستنده منفعل‌تر هستند. نماینده این دیدگاه «نظریه کاشت» است که مخاطبان را مانند زمین‌های لایزرع می‌دانند که فرستنده آن‌ها را می‌سازد. این نظریه، طرفدارانی دارد و می‌گوید در رسانه‌های پرمصرف مانند تلویزیون و مجالس مذهبی این نظریه مورد توجه است. 

وی با اشاره به اینکه نظریه‌ای که در این جلسه مورد توجه است عدم تأثیر فرستنده و تعیین کننده بودن مخاطب است، اظهار کرد: افراد پیشینه‌ای از مفاهیم، فرهنگ و خرده فرهنگ‌ها را در ذهن خود دارند که این مفاهیم در پارادایم تفسیرگرایی قرار می‌گیرد. حال باید دید در پارادایم اسلامی کدام دیدگاه مورد تأیید است. در اسلام معنی در ارتباطات حرف اول را می‌زند و تعیین‌کننده است، لذا دیدگاه چهارم پر طرفدارترین دیدگاه در جامعه امروز به شمار می رود.

مدیر گروه ارتباطات و تبلیغ دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) بیان کرد: امام رضا(ع) در این زمینه فرمودند: خداوند رحمت کند کسی که امر ما را احیا کند و علوم ما را بیاموزد و به مردم یاد دهد، زیرا اگر مردم زیبایی کلام ما را بدانند از ما تبعیت خواهند کرد.

وی افزود: از نظر امام رضا(ع) در حوزه ارتباطات و تبلیغ دینی «فرستنده»، «پیام» و «مخاطب» قوی و محوری هستند، در عین حال مبلغان دینی باید بدانند که مخاطب نقش فعالی دارد، زیرا از فطرتی برخوردار است که اغلب بیدار بوده و پیشینه خدادادی دارد. طبق این دیدگاه، اگر مبلغ و ارتباط‌گر دینی به این امر توجه داشته باشد، نوع بیان و برنامه‌سازی آن‌ها هم متفاوت می‌شود.