میرزا هادی سمرقندی (1246- 1309ق/1830- 1891م) از شاعران صاحب دیوان قرن سیزدهم و نیمه نخست قرن 14 قمری/ قرن 19 میلادی در ماوراءالنهر است.
درباره زندگی و شعر این شاعر نازک‌خیال اقوال متناقض، بل نادرستی در منابع مؤلف در آسیای میانه قرن بیست نوشته شده و از این طریق به منابع اندک شمار تألیف شده در ایران نیز راه یافته است.
آن‌گونه که از منابع برمی‌آید و نخستین بار نیز فخرالدین راجی - فرزند شاعر - در صفحات پایانی دیوان پدر که در سال 1331ق/ 1913م در سمرقند چاپ کرده بود، یادآوری کرده است، نسخه اصلی دیوان میرزا هادی سمرقندی به همراه دو اثر دیگر شاعر، نظم فارسی و ترکی انوار سهیلی تألیف ملاحسین واعظ کاشفی مفقود شده است و از آن روزگار تا به امروز هیچ اطلاعی از این نسخه در فهرستها و کتاب‌شناسی های منطقه و ایران و جهان به دست نیامده است؛ به همین دلیل نسخه چاپ سنگی این اثر ارزش بالایی دارد و در حکم نسخه خطی است؛ به ویژه آن که این اثر در خارج از ماوراءالنهر کاملاً ناشناخته است.
تاکنون هیچ محقق و پژوهشگری درباره تأثیرپذیری هادی سمرقندی از واعظ قزوینی و چاپ بیش از 262غزل از دیوان این شاعر با تغییر تخلص «واعظ» به «هادی» در دیوان میرزا هادی سخنی به میان نیاورده بود.
شواهد و قرائن نشان می‌دهد که شخص هادی سمرقندی به احتمال زیاد با دیوان واعظ قزوینی آشنایی نداشته و ما نیز هیچ مدرکی اختصاصی دال بر این امر از زندگی و اشعار باقی مانده از شاعر در دست نداریم. اصولاً بر خلاف بیدل و صائب که در ماوراءالنهر آن روزگار شهرتی افسانه‌ای داشتند، واعظ قزوینی هیچ شهرتی در این منطقه نداشت و همین مسئله، زمینه سرقت اشعار او را فراهم کرده بود.
در فهرست های چاپ شده در ماوراءالنهر نیز هیچ نشانی از دیوان واعظ به چشم نمی‌خورد. این نظریه که فخراالدین راجی - فرزند شاعر - خواسته باشد با این کار نام پدر و در نتیجه خود و خاندانش را در سمرقند آن روزها صاحب اعتبار جلوه دهد، امری کاملاً پذیرفتنی است. وی با استفاده از گمنامی واعظ قزوینی در محیط ادبی ماوراءالنهر و با به دست آوردن نسخه‌ای از دیوان وی، و سپس تلفیق 262غزل از آن با 78 غزل باقی مانده از پدر، دیوانی به نام «دیوان میرزاهادی» را در سال 1331ق/1913م در سمرقند به چاپ سپرد و با امحای اصل دیوان واعظ، تقریباً برای مدتی نزدیک به یک قرن به اهداف خود دست یافت.
وی با این کار در طول نزدیک به یک قرن پژوهشگران و محققان بسیاری را در ازبکستان، تاجیکستان و ایران به خطا انداخت. حتی عالم بزرگی همچون وصلی سمرقندی، وقتی برای چاپ دیوان شاعر شعر سرود، پی به این سرقت نبرد تا چه رسد به صدرالدین عینی که با سرعت تمام سعی داشت در زمانی محدود تذکره نمونه ادبیات تاجیک را در سال 1925 تدوین و چاپ کند و به همین دلیل او نیز مانند دیگران به خطا افتاد و همین گونه خود مایه خطاهای دیگران در طول قرن بیست در باره این دیوان و هویت واقعی اشعار چاپ شده در آن شد؛ خطایی که تا هنوز هم ادامه دارد.
از مقایسه و بررسی دو دیوان میرزا هادی سمرقندی و واعظ نتایج زیر مستفاد می‌شود:
1 - راجی یک نسخه از نسخه‌های دیوان واعظ را که احتمال قطع به یقین، از روی نسخه شماره 2715 کتابت شده بوده و در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نهگداری می‌شود، در اختیار داشته است. مرحوم استاد دکترسادات ناصری نیز در تصحیح دیوان واعظ این نسخه را اساس کار خود قرار داده است (ر.ک: واعظ قزوینی،1359: مقدّمه4).
2 - راجی با انتخاب 262 غزل از دیوان واعظ و تغییر تخلص آنها از «واعظ» به «هادی» و کاستن ابیاتی از اصل نسخه در برخی غزلها و به طور استثنایی در یکی دو مورد افزودن بیتی از خود بدان، و در نهایت جابه‌جا کردن جای غزلها، دیوان منسوب به پدر را به چاپ سپرده است. در پیوست این دیوان، مطلع تمام غزل های چاپ شده واعظ در دیوان هادی ثبت شده است.
3 - رسم‌الخط غزل های چاپ شده واعظ در دیوان هادی و برخی از نظام آوایی آنها، مطابق با شیوه ماوراءالنهر درآمده است. در باره نظام آوایی باید به مواردی از قبیل افزایش و تغییر واجی مانند کشاد به جای گشاد، بوبین به جای ببین، و هیج به جای هیچ و نمونه‌های مشابه دیگر اشاره کرد.
4 - هرچند بدخوانی ها و اغلاط فاحش فراوانی در ثبت غزل های واعظ در دیوان هادی به چشم می‌خورد؛ استفاده از نسخه‌ای از دیوان هادی در چاپ و تصحیح جدید دیوان واعظ خالی از فایده نیست.
5 - نگارنده تا زمان پیدا شدن سندی دال بر سرقت های دیگر از شاعران دیگر در دیوان هادی، تمام 78 غزل موجود در دیوان میرزا هادی را متعلق به هادی سمرقندی می‌داند؛ اگرچه با وجود تردید در انتساب برخی غزلیات به هادی، هیچ سندی مبنی بر تعلق غزل به شاعر دیگری به دست نیاورده است.
"دیوان هادی سمرقندی" با مقدمه و تصحیح دکتر ابراهیم خدایار - استادیار دانشگاه تربیت مدرس - از سوی انتشارات تمدن ایرانی و مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس در 200صفحه منتشر شده است.
نظر شما