تجلیل از یک سلوک فکری و اخلاقی

به گزارش خبرنگار مهر، در میان دومین نسل از اساتید فلسفه دانشگاه تهران که پس از بزرگانی چون یحیی مهدوی، منوچهر بزرگمهر و سید حسین نصر زیربنای فلسفه را به نحوی آکادمیک در ایران بنا نهادند، یعنی چهره هایی چون کریم مجتهدی، غلامحسین ابراهیمی دینانی، رضا داوری اردکانی، فتح الله مجتبایی و نصر الله پورجوادی، نام محسن جهانگیری در میان محافل فلسفی کم تر آشناست و این غربت را تنها می توان با انزوای فیلسوف محبوبش باروخ اسپینوزا مقایسه کرد که هیچ گاه سودای نام نداشت و دل بسته بود به اخلاق و فلسفه و چه بسا اخلاق به مثابه بنیاد فلسفه.

 دکتر محسن جهانگیری به بیان خودش در سال 1308 خورشیدی در قصبه ضیاء آباد از مضافات قزوین به دنیا آمد و پس از یادگیری یادگیری قرآن و علوم پایه در سنین کودکی، به شوق یادگیری علوم اسلامی رهسپار قم شد. تسلط شگرف دکتر جهانگیری به زبان عربی از یکسو و ریشه های دلبستگی اش به عرفان را در همین سال ها می توان یافت. وی سپس به تهران آمد و پس از گذراندن دوران متوسطه در سال 1333 وارد دانشگاه تهران شد و نزد اساتیدی چون دکتر یحیی مهدوی و پروفسور هانری کربن فلسفه آموخت و در سال 1351 رساله دکترای خود را با عنوان « تطبیق وحدت وجود در تصوف محی‌الدین بن عربی و وحدت جوهر در فلسفه باروخ اسپینوزا » با راهنمایی دکتر سید احمد فردید گذراند و از همان سال به تدریس فلسفه غرب در این دانشگاه مشغول هست.

وی در مقام استاد تمام، به تدریس درس «فلسفه غرب از بیکن تا هیوم»، «عرفان نظری» در دوره کارشناسی و تدریس «فلسفه اسپینوزا»،«فلسفه دکارت»،«عرفان نظری» و ... در دوره های عالی تر پرداخته است. دکتر جهانگیری در سال 1368 در دانشگاه تربیت مدرس به عنوان استاد نمونه، در سال 1377 به عنوان پژوهشگر فرهیخته و در سال 1381 به عنوان یکی از چهره های ماندگار شناخته شد. اما این همه در برابر شهرت ایشان به عنوان استادی دلسوز، مهربان، منظم، دقیق و مسلط در میان همه دانشجویان فلسفه دانشگاه تهران ناچیز است، به گونه ای که کمتر استادی در دانشکده ادبیات از چنین شهرتی در میان دانشجویان برخوردار است.

دانشجویان فلسفه دانشگاه تهران بالاتفاق استاد جهانگیری را نمونه اخلاق آکادمیک می دانند که گاهی نیز در رعایت اصول اخلاقی مرزهای شناخته شده را فراتر می گذارد و شاید با دقتی فلسفی بتوان گفت که اخلاق به معنای اسپینوزایی کلمه در ایشان تحقق یافته است. در حوزه تحقیق فلسفی دکتر جهانگیری برای فارسی زبانانی که به گونه ای به عرفان ابن عربی علاقه مند هستند از یکسو و برای کسانی که در زمینه فلسفه های جدید به خصوص پایه گذران تفکر جدید یعنی فرانسیس بیکن(1561-1626) و رنه دکارت( 1596-1650) پژوهش می کنند نامی شناخته شده است. ضمن آن که دکتر جهانگیری مهمترین معرف فیلسوفی است که تعبیر هگل درباره اش شنیدنی است:«یا باید اسپینوزایی باشی و یا هرگز فیلسوف نباشی».

به همه اینها باید تحقیقات وسیع دکتر جهانگیری در زمینه عرفان نظری، فلسفه اسلامی به ویژه اندیشه های عرفانی ملاصدرا، طرح پژوهشی عرفان ابن سینا و طرح پژوهشی تاملات فلسفی در اسلام اشاره کرد. دکتر جهانگیری در طول بیش از نیم قرن کوشش فلسفی مقاله ها و کتاب های فراوانی را نگارش و ترجمه کرده است. در زیر فهرستی از مقالات ایشان را که در نشریات علمی و پژوهشی و سمینارها و همایش های علمی و فلسفی ارائه شده است از نظر می گذرانیم:

- روشهای اسپینوزا- مجله تخصصی دانشگاه اصفهان- 1379 
- دربارة ترجمان الاشراق ابن عربی- بنیاد دایره المعارف اسلامی 
- فتوحات مکیه ابن عربی- بنیاد دایره المعارف اسلامی 
- فصوص الحکم ابن عربی - بنیاد دایره المعارف اسلامی 
- مقام زن در عرفان ابن عربی- گفتگوی تمدنها 
- سقراط حکیم از دید حکمای مسلمان 
- عرفان ابن عربی- مجله فلسفه – 1381 
- دربارة عرفان ابن عربی و تأثیر آن بر ادبیات فارسی- مجله فلسفه – 1383 
- عرفان ابن سینا با نظر این سینا دربارة عرفان- مجله فلسفه 
- انسان کامل در عرفان ابن عربی - حکمت صدرا
-علیت فاعلی در حکمت ملاصدرا و فلسفه اسپینوز- حکمت صدرا 
- اشعری و اشاعره- نامه فرهنگستان 
- جاحظ- دایره المعارف اسلامی- 1384 
- جبر  و اختیار- حکمت صدرا- 1384 
- نگاهی به بعد عرفانی ملاصدرا - حکمت صدرا 
- ابن عربی- نامه فرهنگستان 1384 
- پیدایش مذهب ارجاء و ظهور مرجئه در اسلام- مجله ضمیمه دانشکده ادبیات 
- عرفان ابن سینا ؛ مجله فلسفه ؛ 1383 
- نظر موافق ابن سینا دربارة عرفان و عارفان و برخورد شدید و تند عرفا با روش و اندیشه های فلسفی او- همایش ابن سینا- همدان – 1383 
- تجلی شخصیت دینی و علمی استاد مطهری- همایش جهانی حکمت مطهر- 1384 
- سقراط حکیم از دیدگاه حکمای مسلمان  ایرانی- سمینار سقراط حکیم – 1380 
- نظریه علت نمائی و غایت  در فلسفه اسپینوزا با زمینه تاریخ آن- جشن نامه دکتر مجتهدی- انتشارات کویر 1380 
- اشاعره - دانشنامه زبان و ادبیات فارسی-1384 
- مقام زن در عرفان ابن عربی- همایش ابن عربی- دی 1381 
- نگاهی به بعد عرفانی ملاصدرا - همایش بزرگداشت حکیم صدرا – خرداد 1381 
- انسان کامل در عفان ابن عربی و ملاصدرا- همایش بزرگداشت حکیم صدرا – خرداد 1382 
- خدا در حکمت ملاصدرا - همایش بزرگداشت حکیم صدرا – خرداد 1383 
- تجلی شخصیت ملی شهید مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران

اما از میان کتاب هایی که دکتر جهانگیری به تالیف و ترجمه آنها پرداخته است، می توان به کتاب های زیر اشاره کرد:

1. ترجمه اخلاق اثر باروخ اسپینوزا، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول 1364، چاپ دوم 1375 با اصلاحات و تجدید نظر.
کتاب اخلاق، اثر باروخ بندیکت اسپینوزا(1634-1677) فیلسوف عقلی مسلک هلندی در واقع یکی از مهم ترین آثار کلاسیک فلسفه غرب و در ردیف آثاری چون جمهوری افلاطون، متافیزیک ارسطو، اعترافات سنت آگوستین، جامع الهیات آکویناس، تاملات در فلسفه اولی دکارت، سنجش خرد ناب کانت، پدیدارشناسی روح هگل و هستی و زمان هایدگر است.

 ترجمه نیکوی این کتاب که توسط ویراستار برجسته فارسی، اسماعیل سعادت ویراست شده است به همراه مقدمه و حاشیه های دقیق و راهگشای دکتر جهانگیری از بهترین آثار برای آشنایی دقیق و تخصصی با فلسفه اسپینوزا در سطح تخصصی است و دقت مترجم در بازگردانی به فارسی خواننده متخصص را از رجوع به ترجمه انگلیسی اثر بی نیاز می سازد. ضمن آن که نثر محکم و فارسی نویسی کتاب به سنت فارسی نویسی بزرگانی چون محمد علی فروغی و یحیی مهدوی درفلسفه، خود آموزش شیوه نگارش فلسفی به زبان فارسی تلقی می شود. اخلاق کتابی عمیقا فلسفی به شیوه متافیزیک ارسطوست که حاوی سنجیده ترین و پخته ترین و نهایی ترین اندیشه های فلسفی و حامل پیامها و بشارتهای معنوی اسپینوزاست.

این کتاب از 5 بخش با نام های درباره خدا، درباره طبیعت و منشا نفس، درباره منشا و طبیعت عواطف، در خصوص بندگی انسان یا قوت عواطف و درباره عقل، یا آزادی انسان تشکیل شده است و در هر فصل اسپینوزا با نظمی ریاضی و دقتی شگرف پس از بیان تعاریف و اصول متعارفه، قضایا و احکام را به همراه براهین عقلی ارائه می کند. در این کتاب با دقت و مهارت خاصی اصول نظامهای فلسفی قدیم و جدید با هم ترکیب یافته و احیانا با برخی از ره آوردهای علم جدید در هم آمیخته و با روش هندسی به صورتی بدیع و با نظامی منسجم و مقول بیان شده و زمینه استنتاج نتایج اخلاقی و مذهبی را که هدف نهایی و غایه الغایات کتاب است فراهم آورده است. این کتاب به گفته کولریج شاعر انگلیسی «انجیل» اسپینوزاست.

2. ترجمه شرح اصول فلسفه دکارت و تفکر مابعدالطبیعه  اثر اسپینوزا، انتشارات سمت ،1382.
اسپینوزا ظاهرا این کتاب را در سال 1662 و 1663 و در ایام اقامتش در راینسبورگ که به تعلیم فلسفه دکارت می پرداخته، به شیوه ای هندسی نگاشته است. این کتاب در ابتدا به جهت تدریس بخش دوم کتاب اصول فلسفه دکارت نگاشته شده است، اما بعدا به جهت سفارش دوستان بخش نخست کتاب مذکور دکارت نیز به همان شیوه شرح داده است و سپس با توصیه ایشان به زبان لاتینی و با قبول افزودن مقدمه ای حاضر به چاپ آن شده است. این کتاب یگانه اثری است که در زمان حیات اسپینوزا با نام وی به طبع می رسد.

3. تالیف احوال و آثار و آراء فرانسیس بیکن، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نخست 1369، چاپ دوم با اصلاحات و اضافات 1376.
مشهور در میان اهل فلسفه و علوم انسانی آن است که دکارت پدر فلسفه جدید و موسس تفکر مدرن غربی است. این نگاه گذشته از اجحافی که آشکارا بر نقش فرانسیس بیکن، فیلسوف انگلیسی همزمان دکارت در پایه گذاری تفکر تجربی و علمی جدید و نگارش ارغنون نو می کند، از تبیین ریشه های سنت فلسفه انگلیسی و تجربه مسلکی در تفکر آنگلوساکسون ناتوان است. این ملاحظات به تنهایی اهمیت نخستین تک نگاری دقیق درباره فرانسیس بیکن را روشن می کند کسی که مکولی درباره اش گفت«فرانسیس بیکن عقلهایی را به حرکت درآورد که آنها دنیا را به حرکت درآوردند» و به تاکید همگان پیامبر علم جدید است. به ویژه آن که این کتاب توسط استادی نگاشته می شود که دهها سال به تدریس فلسفه جدید غربی و فیلسوفانی چون جان لاک، بارکلی و هیوم پرداخته است.

کتاب در چهار بخش کلی با عنوان شرح احوال و ذکر آثار، آراء و افکار، ارزشیابی و ماده گرایی بیکن نگارش یافته است. در این کتاب شرح جامعی درباره مهمترین اندیشه ها و ابداعات بیکن چون اهتمام او به علم، طبقه بندی علوم، اقسام بتها، منطق و روش جدید او، آتلانتیس نو یا مدینه فاضله بیکن ارائه می شود.

4. A selection of philosophical works(برگزیده متون فلسفی)، انتشارات سمت، 1368.
 این کتاب برای نخستین بار به هدف آشنایی دانشجویان فلسفه با متون اصلی فلسفی توسط دکتر جهانگیری منتشر شده است. کتاب که توسط انتشارات دانشگاهی سمت(سازمان مطالعه و تدوین کتب درسی) در شمارگان های بالا و چاپ های متعدد منتشر شده است، برای نخستین بار این امکان را در اختیار دانشجویان فلسفه قرار داد که بتوانند با شماری از متون اصلی فلسفی در مجموعه ای واحد و با بهایی ارزان(در مقایسه با کتاب های خارجی که غالبا نیز در دسترس نیستند) آشنا شوند و از سوی دیگر مضیقه متن درسی برای درس زبان تخصصی فلسفه شان نیز بر طرف شود.

در مقدمه انگلیسی کتاب دکتر جهانگیری بر اهمیت مواجهه با متون اصلی فیلسوفان و نقش آن در آموزش و یادگیری جدی فلسفه تاکید کرده است. کتاب شامل متونی از ارسطو، آکویناس، لایب نیتز، کانت، هگل، هایدگر، راسل و ویتگنشتاین است که از کتاب هایی چون ارگانون(ارسطو)، متافیزیک(ارسطو)، جامع الهیات(آکویناس)، بحث در متافیزیک(لایب نیتز)، سنجش خرد ناب(کانت)، پدیدارشناسی روح(هگل)، مقدمه ای بر متافیزیک(هایدگر)، مقدمه رساله منطقی-فلسفی(راسل) و پیش گفتار رساله منطقی- فلسفی(ویتگنشتاین) انتخاب شده است.

5 . تالیف محیی الدین ابن عربی: چهره برجسته عرفان اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران،  چاپ نخست 1359، چاپ آخر 1383 با اصلاحات.
محی الدین ابوعبدالله محمد بن علی بن محمد بن عربی حاتمی طایی (از تبار حاتم طایی) اندلسی، عارف مشهور، صاحب مذهب وحدت وجود که توسط پیروانش به «شیخ الاکبر» ملقب است، در ۱۷ رمضان ۵۶۰ هـ . ق در مرسیه متولد شد، به اشبیلیه، مشرق، تونس، مکه، آسیای صغیر و... سفر کرد و سرانجام در دمشق اقامت گزید و در ربیع الثانی ۶۳۸ هـ . ق در همان جا درگذشت. مهم ترین کتاب او «الفتوحات المکیه» است و پس از فتوحات، «فصوص الحکم» او شهرت دارد. همه صاحبنظران متفق القولند که ابن عربی از برجسته ترین عرفا و موسس عرفان نظری است. کتاب حاضر بدون شک مهمترین کتاب در زبان فارسی در شناخت این چهره بزرگ است که در 774 صفحه به طور مفصل به شرح احوال، آثار، اندیشه ها، پیروان و تابعان این عربی می پردازد.

3. ترجمه مدخل ابن عربی در  جلد اول و جلد دوم تاریخ فلسفه اسلامی که زیر نظر  دکتر حسن نصر به انگلیسی تدوین و توسط انتشارات حکمت در سال  1383 منتشر شده است.

4. ترجمه فارسی و تصحیح  متن عربی کسر اصنام الجاهلیه اثر ملاصدرا با مقدمه و تخلیص به زبان عربی، بنیاد حکمت صدرا، 1381.