ابهام در نسبت اخلاق و تکنولوی ناشی از تعریفهای ناقص از تکنولوژی است

به گزارش خبرنگار مهر، حسین کاجی مدرس دانشکده صدا و سیما دیشب در برنامه سوفیا که از رادیو گفتگو پخش می‌شد با اذعان به این نکته گفت: سه معنا را می‌توان از اخلاق مراد گرفت که این سه معنا، هنجارهای اخلای، علم اخلاق و فلسفه اخلاق هستند و جدا کردن این سه سطح تحلیل، کار ما را برای بررسی نسبت آن با تکنولوژی راحت‌تر خواهد کرد.

او سپس به مناقشه‌هایی که در مورد تعریف و سطوح تکنولوژی وجود دارند اشاره کرد و گفت: یکی از مهمترین و اولیه‌ترین مضامینی که در فلسفۀ تکنولوژی مورد توجه است همین تعریف تکنولوژی است. از یک منظر و با یک مقسم می‌توان چهار تعریف برای تکنولوژی قایل شد که دو تعریف سخت‌افزارانه و نرم‌افزارانه هستند. در تلقی سخت‌افزارانه از تکنولوژی این ساحت، ابزارها و وسایلی قلمداد می‌شود که زندگی ما را کارآمدتر و راحت‌تر می‌سازد. تعریف نرم‌افزارانه اما بیشتر به فکر و نظری توجه دارد که پشت سر این ابزارها قرار دارند. در تاریخ فلسفۀ تکنولوژی دیدگاه سخت‌افزارانه نسبت به تکنولوژی بر دیدگاه نرم‌افزارانه از جهت زمانی مقدم است.

وی افزود: تعریفی دیگر تعریف نهادافزارانه از تکنولوژی معروف است. یعنی مجموعه‌ای از نهادها به همراه سخت‌افزار، نرم‌افزار در تعریف تکنولوژی دخیل هستند. تعریف نهادافزارانه نیز به جهت کمرنگ بودن نقش انسان در آن به تعریف دیگری منجر شد که بدان تعریف انسان‌افزارانه می‌گویند. در این رویکرد نسبت نهادهای تکنولوژی و انسان بسیار مورد تأمل و توجه است.

کاجی در ادامه تأکید کرد: از نگاه دیگر می‌توان تعریفهای تکنولوژی را به تعریفهای ریز و کلان تقسیک کرد. تعریف کلان هر ابزار محاسباتی و عقلانی را تکنولوژی می‌نامد. به طور مثال در ورزش ابزارهای زیادی برای فعالیت بهتر موجودند که اینها در این تعریف کلان تکنولوژی نامیده می‌شوند. همانطور که سخنرانی و دوستی و عشق و کار کردن هم به عنوان تکنولوژی لقب گرفته‌اند. کثیری از ابزارهایی که در جهان قدیم برای سامان زندگی فردی و اجتماعی به کار می‌رفتند اما گستردگی و پیشرفت و عمومیت تکنولوژیهای جدید را ندارند با تعریف کلان، تکنولوژی در نظر گرفته می‌شوند. افرادی که به تعریف ریز قایلند اما تصریح می‌کنند که در واقع در اینجا بهتر است میان تکنیک و تکنولوژی تمایز و تفکیک ایجاد شود. تکنیک می‌تواند به تکنولوژی منجر شود اما باید میان این دو تمایز قایل شد.

کاجی سپس به بحث نسبت اخلاق و تکنولوژی پرداخت و در این راستا چهار نسبت را پررنگ نمود: گاهی منظور از این نسبت آن است که ببینیم تکنولوژی چه پیامدهای اخلاقی داشته باشد. معمولاً افرادی که نسبت تکنولوژی و اخلاق را مدنظر قرار می‌دهند از این نسبت تأثیرات تکنولوژیهای مختلف بر هنجارها و ارزشهای اخلاقی اخلاق را مورد توجه خود قرار می‌دهند. معنای دیگری که می‌توان از نسبت تکنولوژی و اخلاق مراد گرفت تأثیری است که تکنولوژی بر نظریه‌های علم و فلسفۀ اخلاق می‌گذارد. در اینجا از اخلاق نه هنجارها و ارزشهای اخلاقی که معرفت اخلاقی مدنظر است. در این میان عده‌ای معتقدند این تغییرات و تأثیرات در دل سه اخلاق هنجاری موجود یعنی فضیلت‌گرایی، تکلیف‌گرایی و فایده‌گرایی قابلیت طرح و بسط را دارند. درحالی‌که عده‌ای دیگر معتقدند ما باید به دنبال مفاهیم و دیدگاههای تازه‌تری باشیم.

مدرس دانشکده صدا و سیما در مورد سومین نوع نسبت سنجی میان اخلاق و تکنولوژی گفت: معنای دیگری که از نسبت اخلاق و تکنولوژی برداشت می‌شود ارزشهای اخلاقی است که در شکل‌گیری تکنولوژی مدرن نقش داشته‌اند. با جهان جدید چشم‌انداز و گفتمانی جدید فراروی بشر قد کشیدند. این رویکرد جدید البته مبتنی بر ارزشها و هنجارهایی بود. پاره‌ای از متفکران تصریح کرده‌اند که نشستن نقد به جای فهم، تغییر جهان به جای تفسیر، توجه به آینده به جای توجه به گذشته، توجه به حق به جای تکلیف و عاقبت توجه به فرد به جای جمع پاره‌ای از تغییرات ارزشی هستند که بشر جدید به خود دیده است. در این راستا نمی‌توان خاستگاههای ارزشی تکنولوژی را نیز بدون این تغییرات ارزشی فهم کرد.

این پژوهشگر فلسفه اخلاق و تکنولوژی در انتها به آخرین نسبت میان اخلاق و تکنولوژی پرداخت و گفت: معنای چهارم از نسبت اخلاق و تکنولوژی، اخلاقی است که افرادی که با تکنولوژی سروکار دارند باید رعایت کنند. این امر هم شامل افرادی است که تکنولوژی را به وجود می‌آورند و هم کسانی که آن را به کار می‌برند و هم افرادی که آن را تحلیل و نقد می‌کنند. به طور مثال مهندسان به عنوان افرادی که با تولید تکنولوژی سروکار دارند باید اصولی چون وفاداری به شرکت متبوغ خود یا تلاش برای ساخت تکنولوژیهایی با امنیت بالا را مدنظر داشته باشند. از سوی دیگر استفاده از تکنولوژی هم به اخلاقی خاص نیاز دارد و در هردوی این زمینه‌ها می‌توان کدهای اخلاقی را مورد توجه قرار داد همچنانکه بسیاری سعی کرده‌اند این کدهای اخلاقی را ارائه نمایند. در این راستا نقد تکنولوژی هم به اخلاق خاص خود نیاز دارد.