تحلیل نظری نویسنده را نباید جانبداری غیرعلمی خواند

به گزارش خبرنگار مهر، عصر دیروز در نشست نقد و بررسی کتاب، "حسن بصری" نوشته اکبر ثبوت که در سرای اهل قلم برگزار شد، دکتر شهرام پازوکی عرفان پژوه و عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران پیرامون کتاب "حسن بصری گنجینه دار علم و عرفان" سخنرانی و به انتقاد دکتر نصرالله حکمت پاسخ گفت.

دکتر پازوکی در مورد مشکل نگارش این کتاب گفت: نوشتن تاریخ تشیع بسیار سخت است زیرا ما نمی دانیم چهره هایش دقیقا چه کسانی هستند، تاریخ تسنن از آغاز روشن است در نگارش تاریخ تشیع سخت است . و از آنجا که گاهی مشخص نیست ناقلان حدیث شیعه هستند و یا سنی مشکل در زمینه عرفان دو چندان می شود زیرا اگر شیعه را فقهی تعبیر کنیم، هیچ یک از این رجال مثل حسن بصری را نمی توان شیعه نامید. یعنی اگر شیعه را به تفسیر بعد از صفویه یعنی تفسیر فقهی صرف محدود کنیم مشکل متفکران اهل شیعه ایجاد می شود و اهل نظر در تفکر شیعه جز ائمه (ع) کسی نیست و فقط محدثین باقی می مانند.

وی گفت: این تفسیر فقهی باعث شده تشیع به معنای حقیقی نادیده گرفته شود. در سالهای اخیر مسئله تاریخ تشیع مورد بحثهای جدی واقع شده است. نوشتن تاریخ تشیع سخت است. بخش عظیم آن بعد از صفویه نگاشته شده است. یکی از مشکلات بر سر حسن بصری این بوده که بعد از صفویه چون قرار است بزرگان تصوف کوبیده شوند، کتابهایی جعل می شود تا چهره هایی چون حسن بصری که از بزرگان تصوف است را رد کنند.

پازوکی گفت: اساسا مسئله به تاریخ نگاری صفویه بر می گردد. استاد ثبوت (نویسنده کتاب) نشان می دهد که مخالفت صریح و جدی با حسن بصری و اهل تصوف بعد از صفویه آغاز می شود، برای اینکه نشان دهند تصوف ربطی به تشیع ندارد.

وی با اشاره به مسئله تقیه و مشکل اظهار مذهب تشیع در اعصار نخست تمدن اسلام گفت: باید دید از نظر مسائل نظری در آثار این بزرگان چه میزان به تشیع نزدیک هستند مثلا مثنوی را از این نظر بنگریم، لذا به جای بحثهای روایی بهتر است به اندیشه های این متفکران نگریست.

وی تأکید کرد: نویسنده کتاب می خواهد در صدر تاریخ تشیع، از چهره ای سخن بگوید که از آغاز و به ویژه پس از دوران صفویه همواره محل مجادله بوده و البته همیشه مورد انتقاد واقع شده و از این رو در نگارش کتاب برای او بهتر است اقوال موافقان او برجسته شود.

پازوکی گفت: مقاله دایرة المعارفی با کتاب متفاوت است کتاب باید گرایش داشته باشد. کتاب باید تحلیلی باشد و نویسنده، به طور قطع نظر دارد.

وی افزود: مقاله دایرة المعارفی مثل یک جنگ بی طرفانه همه اقوال را می آورد ولی کتاب باید بصیرت ها ، استنباط ها و گرایش های مشخص داشته باشد. در کتاب باید تحلیلی باشد که نظر نویسنده را مشخص کند و این کار را نباید جانبداری غیرعلمی خواند.

دکتر پازوکی گفت: به نظر من این کتاب مملو از تحلیل هایی است که برای من بسیار سودمند بود. بنده زیاد اهل بحثهای روایی نیستم . جالب است کسانی هم که انگیزه نوشتن کتاب را برای استاد ثبوت ایجاد کردند، دو نفر، عالم اهل نظر یعنی مرحوم شهابی و مرحوم شعرانی که اهل نظرند محبت این دو نفر برای من بیشتر است تا بسیاری از محدثین . مباحث نقلی هم  چندان به نظر من مهم نیستند که به کجا رفته و به کجا خواهید رسید.

برای من تحلیل هایی که در کتاب هست جالب است. تحلیل هایی که به خصوص در فصل شانزدهم در مورد مخالفت ائمه (ع) با حسن بصری است جالب است. مهم این است که ما آشنا شویم در دوره ای که خود تشیع به تدریج به مذهبی فقهی و کلامی تبدیل می شود، کسانی هستند که برای شیعه جنبه باطنی و معنوی و حکمی قائلند. نویسنده کتاب "حسن بصری" هم یکی از این چهره ها را که از مهمترین آنهاست، انتخاب و در مورد او تحلیل کرده است.

وی گفت: به نظر من این کتاب قدمی برای ورود به تاریخ بسیار مبهم و محل نزاع تشیع است و اهتمام ایشان در این مورد بسیار مهم است. باید بدانیم مستشرقین چه انتقادهای فراوانی به این تاریخ دارند و به نظر من اهتمام ایشان در این مورد بسیار مهم است. استاد ثبوت برای نگارش این کتاب نزدیک به 500 کتاب مطالعه کرده  است. این کتاب راهی را در مطالعه در مورد این چهره دشوار تاریخی باز کرده است.

دکتر پازوکی در پایان گفت: از منظر عرفانی حسن بصری باید مرید امام علی (ع) باشد، باید اهل ولایت باشد. این باید را من به شیوه مرحوم علامه طباطبایی می گویم. حسن بصری از منظر عرفانی باید نسبتی با حضرت علی (ع) داشته باشدو نمی تواند که نداشته باشد، عرفا نیز با چنین  حسن بصری که مرید امام علی (ع) است کار داشتند. اینجا دو نوع تحلیل است. بحث نقلی در بحث های امروزی نقد تاریخی و بحث نظری روش پدیدار شناسی خوانده می شود. یعنی دنبال افکار رویم و ببینیم که آیا یک فکر می تواند در یک منظومه فکری باشد یا خیر. 

وی افزود: استاد ثبوت هم تحلیل تاریخی کرده است و هم سیره فکری حسن بصری را نشان داده است. به نظر من مباحث نقلی تا اندازه ای جلو می رود، اما از یک حدی جلوتر نتیجه ای حاصل نمی شود. از این حیث کتاب ایشان از نظر من قابل تقدیر است. البته در مورد قسمت هایی اختلاف نظر داریم که این هم طبیعی است.