تاريخچه ضريح منور امام رضا(ع)
در زمستان 1379 (ه ش) شاهد تعويض ضريح منور حضرت امام رضا عليه السلام بوديم، درباره تاريخچه ضريح آن حضرت و روشن نمودن اين مطلب كه از كدام زمان و دورانى ضريح شكل كنونى را يافت و بدين صورت ساخته و پرداخته شده است، بدليل عدم وجود مستندات تاريخى و اختلاف گفتهها و ابهامات موجود در منابع و مآخذ تقريبا ميسر نيست. ساخت ضريح همچون هر پديده و مصنوع دست انسان از مرحلهاى آغاز شده، و با گذشت زمان سير تحول و روند تكاملى خود را طى كرده تا به صورت فعلى رسيده است.
مىتوان گفت سنگ بناى ضريح، همان سنگ مرقد نخستين، كه براى تعيين مدفن منور امام، بر زمين نصب شده بوده است.
به مرور زمان سنگ مرقد منور ارتفاع و حجم روز افزون يافته، در مرحله بعد صندوق كه داراى حجم و ارتفاعى بيشترى است، بر فراز مرقد شريف قرار گرفته است.
در مرحله بعد ضريح در حالى كه هم سنگ مرقد و هم صندوق را در بر دارد ساخته شده است. بنظر مىرسد دو عامل، علت عمده اين تحول و تطور بوده است.
.1 اداى احترام و توقير و بزرگداشت شأن امام.
.2 رشد روز افزون زائران، و تمايل آنان به ساحت مقدس امام و توسل به ذيل عنايت آن حضرت مناسب است.
ضريح اول
اولين ضريح، ضريحى چوبى و تسمههاى فلزى، با پوشش طلا و نقره بوده است كه در اواسط قرن دهم يعنى در دوران شاه طهماسب صفوى به سال 957 ه.ق ساخته و بر روى صندوقچه چوبى نصب شده است.
در كتيبه دور اين ضريح سوره «هل اتى» بخط ثلث شيوا مكتوب بوده و در كتيبه طلايى سر در ضريح، تاريخ نصب آن ضريح به شرح ذيل نوشته بوده است.
به توفيق الهى و تأييد پناهى و ائمه معصومين صلواة الله عليهم اجمعين، طهماسب بن اسماعيل از صفوى موضع اين محجر طلا در اين موضع عرش اعتلا موفق و مؤيد گرديد. (سنه 957)
در سال 998 عبد المؤمن خان ازبك، پس از قتل عام مردم خواهان، ما يملك و اموال آنان را به يغما مىبرد، در اين غارت بخشى از اموال آستان مقدس هم چون قنديلهاى طلا، كتب و قرآنهاى نفيس خطى از جمله قطعه الماسي به درشتى يك تخم مرغ و ميل طلايى كه به فرمان شاه طهماسب بر فراز ضريح مطهر نصب بوده است به همراه تعدادى از فرشهاى آستان مقدس به تاراج، و به هرات و بخارا مي برد.
در سال 1311 كه صندوق طلاى مرقد منور عوض مىشود، بدليل فرسودگى پايهها، ضريح مذكور برچيده شده، طلا و نقره و جواهرات آن از چوبها جدا و به خزانه مقدس منتقل مىشود.
ضريح دوم
ضريح مرصع فولادى، معروف به ضريح نگين نشان است، كه در سال 1160 ه.ق به آستانه مقدس تقديم و نصب شده است. بر اساس شواهد تاريخى، واقف ضريح، شاهرخ فرزند رضا قلى ميرزا فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسين صفوى است.
ضريح نگين نشان كه اكنون در زير ضريح كنونى جاى دارد از فولاد ساخته شده داراى قبههاى مزين به ياقوت و زمرد است، بر هر يك از قبههاى مربع مشبك آن كه تقريبا به دو هزار قبه مىرسد روى صفحه طلاى ضخيمى چهار قطعه ياقوت و يك زمرد نصب شده است.
در كتيبهاى كه بالاى در ورودى ضريح بخط نستعليق وجود دارد چنين آمده است: «نياز رحمت ايزد مستعان و تراب اقدام زوار اين آستان ملك پاسبان، سبط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسينى الموسوى الصفوى بهادر خان بوقف و نصب اين ضريح و قبههاى مرصع چهار گوشه ضريح مقدس مبارك موفق گرديد، سنه 1160 قمرى».
در زمان توليت ميرزا سعيد خان براى مصون ماندن نذورات و جواهرات داخل ضريح مطهر شبكه و پوشش مطلايى روى ضريح منور قرار مىگيرد.
ضريح سوم
در عصر سلطنت فتحعلى شاه قاجار ضريحى فولادى و ساده به ابعاد 3*4 و ارتفاع 2 متر، ساخته و روى ضريح نگين نشان نصب مىشود.
سقف اين ضريح با چوبهايى كه با ورق طلا، طلاب كوب شده بود پوشش يافت، و در طرف پايين پاى مبارك در مرصع تقديمى فتحعلى شاه قاجار نصب شده بود.
يك طوق طلاى جواهر نشان در وسط و دو گلجواهر نشان در دو طرف آن قرار داشت، اين ضريح تا پايان نيابت توليت دكتر سيد فخر الدين شادمان بر جا بود.
در سال 1330 شمسى نائب توليت وقت آقاى سيد جلال الدين تهرانى تصميم مىگيرد كه اين ضريح را برچيده و به جاى آن ضريحى از طلا و نقره ساخته نصب كند، نقشه هاى اجرايى و مقدمات كار آماده مىشود. اما به دليل دگرگونى اوضاع عمومى و اجتماعى كشور كار معوق مىماند .
ضريح چهارم
چهارمين ضريح به نام ضريح طلا و نقره معروف به (شير و شكر) است كه در سال 1338 خورشيدى ساخته شده و پس از برداشتن ضريح سوم و انتقال آن به موزه روى ضريح نگين نشان نصب مىشود و اكنون بر روى سقف ضريح از داخل اين دو بيتى نوشته شده:
هاتفى وصف اين ضريح بگفت عجز الصانعون عن صفتك
بهر تاريخ دور معني سقت ما عرفناك حق معرفتك
كه به حساب ابجد از مجموع حروف مصراع چهارم عدد 1379 ق بدست مىآيد كه تاريخ نصب ضريح مىباشد.
ضريح پنجم
ضريحى است يك پارچه و داراى صلابت و استحكام و تمامى گلبرگها و نقشهائى كه در آن بكار رفته است داراى بار فكرى و فرهنگى و منتقل كننده پيام نظام مقدس جمهورى اسلامى است.
ضريح جديد، زيور سوره مباركه ياسين و هل اتى و اسماء و صفات الهى و با خط بسيار زيبايى آراسته شده است و قسمت داخلى آن نيز تماما خاتم كارى اصل است، در ضريح جديد مجموعهايى از اصلىترين و بديعترين آفرينشهاى هنر اسلامى بكار رفته و برگ زرينى است در تاريخ انقلاب اسلامى .
كار ساخت آن پس از پنج سال مطالعه و تحقيق و ارايه طرحهاى مختلف از اواخر سال 72 توسط استاد فرشچيان آغاز شد و نصب آن همزمان با آخرين غبار روبى كه در تاريخ 21/10/79 آغاز گرديد و چهل روز به طول انجاميد .مراسم بهرهبردارى از آن با حضور مقام معظم رهبرى انجام گرديد .
منبع : مجله هنر دينى ،شماره 6
نظر شما