مقایسه میان فیلم‌های سینمای ایران در زمینه ورزش و آنچه به عنوان فیلم ورزشی در عرصه بین‌المللی مطرح است و همچنین اهمیت رویدادهای ورزشی در داخل کشور زمینه بررسی فیلم‌های هر چند اندک سینمای ایران را با موضوع ورزش به وجود می‌آورد؛ فیلم‌هایی که با وجود تعداد اندک می‌توان آنها را از چند منظر نگریست.
به طور کلی فیلم‌های کاملاً ورزشی، مرتبط با ورزش، فیلم‌های قابل توجه و کم‌اهمیت این عرصه را می‌توان در 23 اثر خلاصه کرد که تمام آنها از سال 1358 تا 1387 تولید شده‌اند. از میان این 23 عنوان 9 فیلم به لحاظ ساختاری، نوع پرداخت به سوژه و به کارگیری عنصرهای جذاب می‌تواند جدیتر مورد بررسی قرار بگیرد.
آفساید
* "آفساید"؛ یک فیلم ورزشی با معیارهای اجتماعی
جعفر پناهی که چهار فیلم نخست خود را با موضوع اجتماعی ساخته بود، در پنجمین فیلم سینمایی فیلمی اجتماعی ورزشی ساخت. "آفساید" که حاصل فیلمنامه مشترک پناهی و شادمهر راستین بود، مسابقه فوتبال را بستری برای روایت یک موضوع اجتماعی قرار داد که اتفاقاً در زمان تولید فیلم جریان‌های بسیاری در جامعه ایجاد کرده بود.
پناهی موضوع حضور زنان در ورزشگاه را با ظرافت در ساختار به فیلمی پراهمیت در عرصه ورزش بدل کرد. همزمانی ضبط برخی سکانس‌ها با برگزاری مسابقه ایران و بحرین در ورزشگاه آزادی جو حاکم بر فیلم را با معیارهای اثری ورزشی هماهنگ کرد و آنچه به عنوان هدف تهییج و تقویت روحیه ملی در فیلم‌های ورزشی دنبال می‌شود، در "آفساید" دیده می‌شد.
"آفساید" به دلیل همین شاخصه‌ها در جشنواره فیلم برلین نیز توانست جایزه خرس نقره‌ای بهترین کارگردان را برای پناهی به ارمغان آورد و به دلیل نگاه مثبت اغلب منتقدان در داخل کشور به این فیلم و موفقیت‌هایش در عرصه بین‌المللی، می‌توان آن را موفقترین فیلم سینمایی ورزشی در ایران دانست.
* "سرعت"؛ انتخاب هوشمندانه لطیفی
سال 1375، زمانی که هشت سال از پایان جنگ ایران و عراق می‌گذشت و در دوران سازندگی، محمدحسین لطیفی که همواره نگاهی هوشمندانه در انتخاب سوژه فیلم‌هایش دارد، با درک شرایط جامعه "سرعت" را با موضوعی مربوط به ورزش ساخت. فیلم در واقع روایتگر تلاش‌های راننده‌ای برای پیروزی در مسابقه اتومبیلرانی است.
این راننده سال‌ها در جنگ حضور داشته و در حالی که برخی تصور می‌کنند دوره او بسر آمده و در رقابت با دیگر شرکت‌کننده مسابقه با گرایش به غرب بازخواهد ماند، با ساخت یک خودرو مدل جدید به نام ایران به پیروزی می‌رسد. از نکات قابل توجه فیلم نمایش مسابقات اتومبیلرانی بود که با در نظر گرفتن امکانات آن دوره تصاویر حرفه‌ای برای مخاطبان به نمایش گذاشت.
لطیفی در "سرعت" با ایجاد پیشینه برای شخصیت اصلی فیلم، نحوه نامگذاری خودرو پیروز مسابقه، موفقیت شخصیت اصلی در رقابت و ایجاد حس و حال برتری در ایرانیان در دوره سازندگی، از سینما و سوژه‌ای ورزشی برای به هیجان آوردن مخاطب و غرور ملی استفاده کرده بود.
* "خط پایان"؛ آغاز جریانی کم‌رمق
"خط پایان" به کارگردانی علی طالبی سال 1365 به عنوان یکی از نخستین فیلم‌ها با موضع ورزش تولید شد. این فیلم با بازی ایرج طهماسب در نقش اصلی داستان مردی شیفته دوچرخه‌سواری است که پیش از ابتلا به بیماری قلبی موفقیت‌های بسیاری به دست آورده، اما بیماری او را از مسیر خود دور می‌کند و در نهایت تلاش‌های او موفقیت‌های دیگری برایش به همراه دارد.
در فیلم سینمایی "خط پایان" ورزش اتفاقی حاشیه‌ای نیست و در بستر جریان داستانی و عامل ایجاد انگیزه و حرکت در شخصیت اصلی فیلم محسوب می‌شود. کارگردانی نسبتاً قابل قبول و فیلمنامه درست این فیلم آن را جزو فیلم‌های قابل توجه ورزشی سینمای ایران قرار می‌دهد.
* ورزش در حاشیه
در کنار فیلم‌هایی که مضامین ورزشی به عنوان سوژه اصلی آنها به کار گرفته شده، تعدادی فیلم قابل توجه در سینمای ایران دیده می‌شود که ورزش را به عنوان بخشی از سوژه پیش‌برنده داستان قرار داده‌اند. از جمله این فیلم‌ها می‌توان "بچه‌های آسمان" به کارگردانی مجید مجیدی را نام برد. هر چند داستان فیلم ربطی با ورزش ندارد، اما گره اصلی فیلم با مسابقه دو باز می‌شود.
بچه‌های آسمان
ورزش در "دونده" امیر نادری نیز دارای چنین جایگاهی است. "جهان پهلوان تختی" بهروز افخمی هم هر چند اشاره مستقیم به ورزش ندارد اما آنگونه که از نامش پیداست کل فیلم بر اساس شخصیت ورزشکاری بزرگ چون تختی بنا گذاشته شده است. در "هتل کارتن" سیروس الوند و "مرد آفتابی" همایون اسعدیان هم ورزش در حاشیه فیلم قرار گرفته است.
* تلویزیون و کلیشه مستندهای ورزشی
مستندهای ورزشی در تلویزیون بیشتر حال و هوای گزارش‌های تصویری را دارند. در این آثار دوربین‌های تصویربرداری گروههای سازنده معمولا همراه تیم‌ها به مناطق مختلف سفر می‌کنند و اتفاق‌هایی را که برای گروهها می‌افتد پوشش می‌دهند. در این شرایط کمتر پیش می‌آید تصاویر ویژه مقابل دوربین برود؛ مثل اتفاقی که در "فوتبال ایرانی" محمودرضا کریمی افتاد.
در این مجموعه مستند که به بهانه صعود تیم ملی فوتبال به جام جهانی ساخته شد، بخش‌هایی از این ماجرا به تصویر کشیده شده بود که کمتر دیده شده و برای مخاطب جذاب است. حاشیه‌های سفر به کشورها، استقبال مردم، نمایش اوقات فراغت بازیکنان و... برای اولین بار در "فوتبال ایرانی" دیده شد. این کارگردان بعدها با همین ساختار مستندهایی درباره کشتی و فوتبال ساخت.
مستندهای ورزشی می‌توانند زرق و برق ظاهری زندگی ستارگان را کنار بزنند و واقعیت ورزش حرفه‌ای را به تصویر بکشند یا تصویری از آنها ارائه دهند که هرگز مقابل دوربین‌های رسمی دیده نشده است. خالق مستند درخشان "وقتی سلاطین بودیم" درباره محمد علی از این چهره محبوب رمزگشایی می‌کند و دنیای غریب این قهرمان را به ما نشان می‌دهد.
اما در بهترین مستندهای ایرانی هم تصویر رسمی و آشنای ورزشکاران تغییر نمی‌کند و اختلاف‌ها و نقاط ضعف و چالش‌های یک تیم ورزشی و مسائلی از این دست جایی در این مستندها ندارند. در حالی که انتظار می‌رود آنچه مستندساز ثبت می‌کند باید فراتر از گزارش‌های تصویری تلویریون باشد که فقط کارکرد اطلاع‌رسانی دارند.
با توجه به محبوبیت رشته‌های مختلف و موفقیت آنها در عرصه‌های بین‌المللی ساخت مستندهای ورزشی در تلویزیون رونق می‌گیرد، اما این مستندها تاریخ مصرف دارند و به دلیل ابعاد تبلیغاتی‌شان قابل استناد نیستند. اگر نگاه حاکم بر این آثار تغییر کند می‌توان امیدوار بود از طریق این تصاویر بخشی از تاریخ ورزش کشور و واقعیت‌های پنهان در آن حفظ شود.
نظر شما