اخلاقیات امام علی(ع) بیشترین تأثیر را بر ادبیات فارسی گذاشته است

به گزارش خبرنگار مهر، محمود عابدی در ابتدای سخنانش با تقسیم بندی دوره های مختلف شعر فارسی گفت: دوره نخست شعر فارسی تا میانه های قرن هشتم و قبل از حمله مغول را شامل می شود، دوره ای که کانون شعر و ادبیات فارسی خراسان است. از آغاز حضور اسلام در خراسان همه مراکز فرهنگی تحت تاثیر حضور معارف اسلامی و دینی است اما عجبا که قرآن لفظاً و آشکارا در ادبیات آن دوره حضور نداشت اگر معناً بود.

وی افزود: شاعران دوره نخست اگر چه غالباً به زبان عربی تحصیل کرده بودند چه بسا ترک ادب شرعی در شعرشان فراوان بود. گاهی اوقات که می خواستند از عدل و صدق و لطف و ... سخن برانند وجود مکرم پیغمبر (ص) را به ممدوح خودشان تشبیه می کردند یعنی ممدوح را از ایشان برتر می گرفتند. نمونه های آشکار این مورد را در شعر فرخی (سیستانی) می شود دید و پس از آن است این نمونه ها بیشتر از زبان عربی به شعر فارسی راه می یابد.

این پژوهشگر شعر فردوسی را از نظر استفاده صمیمانه از معارف دینی در مقایسه با شاعرانی مانند ابیوردی، عنصری، امیرمعزی، فرخی و ... غیر قبل قیاس توصیف کرد و ادامه داد: فردوسی در قیاس با این شاعران انس و الفت صمیمانه تری با معارف دینی دارد و به همین دلیل هم هست که زبانش زبان پاکتری است و از آنچه آلایش و شهوت زبانی نامیده می شود خالی است. در عین حال می توان شعر کسایی مروزی، ناصرخسرو، سنایی و عطار را برآمده از فرهنگ اسلامی دانست.

عابدی گفت: در قرون اولیه بعد از اسلام باب استشهاد بسیار گشوده است و فرقی هم نمی کند که شاعران به اردشیر، انوشیروان، افلاطون و ... استشهاد کنند و از آنان برای شعرشان سند بیاورند. نویسندگان و شاعران آن دوره (قبل از مغول) بعد از قرآن کریم و کلام نبوی به سخنان بزرگان دینی هم استشهاد می کرده اند اما حقیقت این است با یانکه متون دینی آن دوره توسط اهل تسنن نوشته شده بود سخنان امام علی (ع) چنان نبود که در دل شاعران رسوخ نکند و به همین دلیل در متون فارسی و نظم و نثر آن استشهاد به سخنان او از بقیه بزرگان بیشتر است.

وی با نقل قولی از "ابن ابی الحدید" مبنی بر فصاحت و بلاغت کلامک حضرت علی (ع) اضافه کرد: فصاحت و شیوایی کلام ایشان قابل مقایسه با دیگر بزرگان نیست و به وضوح می توان گفت از هیچ یک از پیشوایان دینی یک بیستم آنچه از حضرت علی (ع) در متون فارسی نقل شده نیامده است. البته انعکاس سخن ایشان در شعر فارسی اندک است مگر آن نکاتی که از صوفیه گفته اند.

این استاد زبان و ادبیات فارسی سپس با تمجید از سنایی در بهره گرفتن از معارف دینی در اشعارش گفت: سنایی نمونه و کمال استغناست و جالب اینجاست که شعر هیچ شاعری در زبان فارسی در زمان حیاتش به اندازه سنایی در نوشته های بزرگان روزگار تاثیر نکرد . از جمله این تاثیرات را می توان در سخن بزرگانی مانند غزالی و میبدی دید و در واقع سنایی توانسته این قله را فتح کند. آنچه از سخنان حضرت علی در آثار سنایی است همان است که در متون صوفیه است و از همین روی می توان در اشعار او نکاتی یافت که قابل انطباق با حدیثهای نهج البلاغه است. این در حالی است که تفسیر معروف ابوالفتوح رازی که در سال 551 هجری درگذشت و یا فوائد السلوک که نویسنده آن هم در 610 هجری درگذشت از سخنان حضرت علی (ع) دور بوده است.

عابدی افزود: نخستین کتابی که از نهج البلاغه اسم آورده است، دستور الوزاره نوشته محمود بن محمد اصفهانی - یا محمد بن محمود - بوده که در شیراز می زیسته است و روزبهان بقلی نیز اولین شاعری بوده که در شرح شطحیات خود از خطبه شقشقیه ایشان نکته ها آورده است. مقارنت زمانی این دو شاعر نشان می دهد که در آن زمان نهج البلاغه در حوزه زبان فارسی حضور داشته و اگر بپذیریم که لطایف الاحوال هم به حق نوشته رشید الدین وطواط بوده این احتمال به شدت تقویت می شود.

این پژوهشگر ادبی در عین حال گفت: نکته عجیب این است که در متون ادبی ما آنچه از حضرت علی (ع) نقل شده اول اخلاقیات و سپس الهیات بوده است و از مسائل اجتماعی و نکاتی که مربوط به زندگی انسان ها با یکدیگر بوده و در سخنان حضرت بوده، چیزی نیامده است. در میان متون فارسی هم کتابی که بیش از همه از سخنان ایشان نقل کرده اثر بزرگ غزالی کیمیای سعادت و سپس احیاء علوم الدین است.

در این نشست تعدادی از پژوهشگران و اساتید زبان فارسی از جمله علی اشرف صادقی، علی موسوی گرمارودی، اکبر ایرانی و ... نیز حضور داشتند.