مطالعات علمی در ایران متناسب با نیازهای ملموس جامعه نیست

به گزارش خبرنگار مهر، نشست "تحلیل یک و نیم دهه جایگاه ایران در تولید علم" با حضور اندیشمندان و علاقه‌مندان با سخنرانی دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور صبح امروز برگزار شد.

دکتر نوروزی با بیان اینکه یک بحث مطرح در تولید علم، مقالات منتشره در سطح ملی است، گفت: بررسی داده‌ها و شاخصهای آماری می‌تواند جایگاه واقعی ما را در بحث تولید علم تا حدودی مشخص کند.

وی با ارایه گزارشی از طرح پژوهشی وضعیت تولیدات علمی ایران به بررسی جایگاه ایران در تولید علم و مقایسه با برخی کشورها پرداخت.

او گفت: برای پرداختن به جایگاه ایران در تولید علم، نیاز به بررسی پایگاه‌های استنادی "موسسه اطلاعات علمی" است. سه پایگاهESI,JCR,WSO  مهمترین پایگاه‌های استنادی "موسسه اطلاعات علمی" محسوب می‌شوند. در حال حاضر پایگاه WSO(web of science) مشتمل بر سه پایگاه Science Citation Index Expanded(SCIE) ،Index‌ Social Science Citation(SSCI) و Art & Humanities Index(A&HCI) است.

مدیر گروه علم سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور تصریح کرد: مهمترین اطلاعاتی که می‌توان با استفاده از پایگاه WSO به دست آورد عبارتند از 1-شناسایی کسانی که به آثار علمی استناد کرده‌اند؛ 2-شناسایی نقش هر یک از آثار علمی در پشتیبانی از پژوهش‌های فعلی؛ 3- ردیابی فعالیت‌های پژوهشی همکاران یا رقیبان دانشگاهی؛ 4- پیگیری یک موضوع در بیش از یک زمان؛ 5- اکتشاف تولیدات علمی مرتبط.

نوروزی تصریح کرد: پایگاه WOS تعداد 34 نوع مدرک را تحت پوشش قرار می دهد و امکان نمایه سازی منابع 49 زبان زنده دنیا از جمله زبان فارسی در این پایگاه وجود دارد.

وی در ادامه افزود: در مقابل پایگاه JCR اطلاعاتی را ارایه می‌دهد که با استفاده از آن می‌توان به ارزشیابی و مقایسه نشریات علمی پرداخت. این پایگاه به دلیل نوع اطلاعاتی و گزارش‌هایی که ارایه می‌دهد، مهم‌ترین منبعی محسوب می‌شود که اطلاعات استنادی نشریات را بر اساس نیازهای مختلف ارایه می‌دهد.

عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد گفت: ESI نیز یکی دیگر از پایگاه‌های مهم "موسسه اطلاعات علمی" است که امکان تجزیه و تحلیل کمی پیشرفتهای علمی را برقرار می‌کند.

او گفت: برخی از مهمترین معیارهای ارزیابی نشریات در "موسسه اطلاعات علمی" عبارتند از:1- انتشار منظم نشریه؛2- داشتن فرایند داوری؛3- تهیه عنوان، چکیده و کلید واژه مقالات به زبان انگلیسی؛4- محتوای موضوعی نشریه؛5- تنوع بین‌المللی و تحلیل استنادی.

او گفت: تعداد تولیدات علمی ایران بر اساس آمار ESI( به تفکیک 22 حوزه موضوعی) مورد ارزیابی قرار گرفته است که مجموعه تولیدات در کل این 22 حوزه 32050 است و حوزه شیمی با 9301 بیشترین و حوزه اقتصاد و تجارت با 48 تولید کمترین میزان را دارا هستند.

وی در ادامه افزود: بر مبنای تعداد استناد به تولیدات علمی ایران در ESI به تفکیک 22 حوزه موضوعی، حوزه شیمی بیشترین و حوزه مطالعات میان رشته‌ای (multidisciplinary) کمترین میزان را دارا هستند.

او گفت: روند رشد تولید علمی کشور طی سالهای 1993 تا 2008 روندی صعودی و رو به رشد بوده است.

نوروزی در ادامه افزود: برای تبیین کارآمدی و نشان دادن عملکرد ایران در بخش تولید علم نیاز به بررسی شاخص‌های ترکیبی است که برخی از این شاخص‌ها عبارتند از: نرخ رشد ترکیبی فارغ‌التحصیلان، نرخ رشد ترکیبی مقالات، نرخ رشد ترکیبی اختراعات، نسبت اختراع به فارغ‌التحصیلان، نسبت اختراع به مقالات، نسبت مقالات به فارغ‌التحصیلان، نسبت مقاله به هزینه‌کرد، نسبت اختراع به هزینه‌کرد، نسبت هزینه‌کرد به فارغ‌التحصیلان، نسبت مقالات به هیئت علمی، نسبت اختراع به هیئت علمی، نسبت مقاله به محققان و نسبت اختراعات به محققان.

این پژوهشگر در ادامه به بررسی این شاخص‌ها پرداخت و چنین گفت: در بررسی نسبت مقالات به فارغ‌التحصیلان این نسبت برای ایران 166 و برای ترکیه 508 است که نشان از وضعیت نامناسب ایران در این شاخص است. در بررسی نسبت اختراعات به فارغ‌التحصیلان به ازای هر 100 فارغ‌التحصیل،01/0 درصد اختراع به ثبت رسیده است که این آمار برای ترکیه 03/0 درصد و برای ژاپن 86/10 درصد است. براساس دو شاخص مذکور مشاهده می‌شود که فارغ‌التحصیلان دانشگاهی ما بیشتر مقاله‌گرا بوده‌اند تا اختراع‌گرا.

نوروزی تاکید کرد: در خصوص شاخص نسبت مقالات به تعداد اعضای هیئت علمی کشورها، به ازای هر 100 هیئت علمی در کشورما 09/5 درصد مقاله تولید شده که این آمار برای ترکیه 42/19 درصد و برای ژاپن 6/18 درصد است. در بررسی شاخص نسبت اختراعات به تعداد هیئت علمی در ایران 02/0 درصد اختراع به ثبت رسیده که این آمار برای ترکیه 12/0 درصد و برای ژاپن 42/18 درصد است که نشان دهنده این است که همانند فارغ‌التحصیلان اعضای هیئت علمی نیز مقاله گرا بوده‌اند تا اختراع گرا.

او گفت: شاخص دیگر مورد ارزیابی نسبت مقالات به تعداد محققان کشورها است. بر اساس این شاخص، هر 100 محقق در کشور ما 89/9 مقاله تولید کرده‌اند که این آمار برای ترکیه 23/19 مقاله و برای ژاپن 67/10 مقاله است. اما آمار مربوط به شاخص نسبت اختراعات به تعداد محققان کشورها وضعیت خوبی ندارد. به طوریکه به ازای هر 100 محقق در کشور، 04/0 اختراع به ثبت رسیده است که این رقم برای ترکیه 12/0 و برای ژاپن 89/10 اختراع است.

عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد در ادامه افزود: شاخص دیگر مورد ارزیابی، توزیع درصدی سه مقوله "فارغ‌التحصیلان" ، "تولیدات علمی" و "استنادات کسب شده" است. بر اساس این شاخص، میزان فارغ‌التحصیلان حوزه علوم انسانی 01/42 درصد کل فارغ‌التحصیلان را در برمی‌گیرند که تولید علمی آنها 58/3 درصد کل تولیدات علمی و استنادات کسب شده این حوزه 02 /3 درصد از کل استنادات کسب شده است. این در حالی است که حوزه علوم پایه با 96/9 درصد فارغ‌التحصیل، 12/49 درصد تولید علمی و 59/61 درصد استنادات کسب شده را به خود اختصاص داده است.

مدیر گروه علم سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشورگفت: در حوزه علوم پزشکی با 65/22 درصد فارغ‌التحصیل، 06/15 درصد تولید علمی و 79/14 درصد استنادات کسب شده را دارا است.در حوزه فنی و مهندسی با 53/24 درصد از میزان فارغ‌التحصیلان، 31/24 درصد تولید علمی و 76/15 درصد استنادات علمی و حوزه علوم کشاورزی با 85/0 درصد فارغ‌التحصیل، 93/7 درصد تولید علمی و 84/4 درصد استنادات کسب شده را به خود اختصاص داده‌اند.

وی در ادامه تصریح کرد: رتبه ایران بر اساس برخی شاخصها در مقایسه با سایر کشورهای مورد مطالعه حاوی نکات قابل تأمل است. بر اساس شاخص میانگین تعداد "فارغ‌التحصیل دانشگاهی" از میان 9 کشور ایران، مالزی، پاکستان، هند، انگلستان، رژیم صهیونیستی، امریکا، ژاپن و ترکیه، کشور ما رتبه چهارم را دارد. ایران در شاخص رشد ترکیبی "فارغ‌التحصیلان دانشگاهی" در میان 7 کشور مورد مطالعه رتبه نخست را داراست. در شاخص میانگین تعداد مقالات از میان 9 کشور مورد مطالعه رتبه کشور ما هفتم، در شاخص رشد ترکیبی مقالات رتبه اول، در شاخص میانگین تعداد اختراعات رتبه هشتم، در شاخص نرخ رشد ترکیبی اختراعات رتبه ششم، در شاخص نسبت اختراع به مقالات رتبه نهم، در شاخص نسبت مقالات به تعداد "اعضای هیئت علمی" رتبه هفتم، در شاخص نسبت اختراعات به تعداد "اعضای هیئت علمی" رتبه نهم، در شاخص نسبت مقالات به "هزینه‌کرد در تحقیق و توسعه" رتبه دوم و در شاخص نسبت اختراع به "هزینه‌کرد در تحقیق و توسعه" رتبه هشتم را دارا هستیم.

او گفت: در میان هفت کشور مورد مطالعه، جایگاه ایران در شاخص نسبت مقالات به "فارغ‌التحصیلان دانشگاهی" ششم، در شاخص نسبت اختراع به "فارغ‌التحصیلان دانشگاهی" جایگاه هفتم و در شاخص نسبت "هزینه‌کرد در تحقیق و توسعه" به " فارغ‌التحصیل دانشگاهی" رتبه ششم را دارا هستیم.

نوروزی در ادامه گفت: در میان پنج کشور مورد مطالعه جایگاه ایران در شاخص نسبت مقالات به تعداد "محققان" رتبه سوم و در شاخص نسبت اختراعات به تعداد "محققان" جایگاه پنجم را دارا هستیم.

وی در ادامه با اشاره به آمارها افزود: اینکه تولید مقالات بالاست امری مطلوب است اما سایر شاخصها نیز باید بالا برود.
او در پایان با اشاره به اینکه بحث جامعی در خصوص ارزیابی وضعیت علمی ایران در کتابی تحت عنوان تحلیلی بر اشاعه دانش ایران در جهان در آینده نزدیک چاپ می‌گردد، افزود: اگر چه تولید مقالات ما در ISI روند صعودی و رو به رشدی داشته است اما متاسفانه این پژوهشها با نیازهای جامعه ما سنخیتی نداشته و بیشتر مورد استفاده سایر کشورها قرار گرفته است که نشان دهنده توجه کمی( و نه کیفی) به مقوله تولید علم در کشور است.

در ادامه این نشست، دکتر حسن زاده در تکمیل صحبتهای دکتر نوروزی تاکید کرد: علم یک سازمان و نهاد است که بر اساس نیاز جامعه شکل می‌گیرد.

عضو گروه علم سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور افزود: در کشورهای جهان سوم نیاز به علم احساس نشده است زیرا این کشورها با درآمدهای ارزی خود ، نیازهای خود را از کشورهای پیشرفته تهیه کرده‌اند.

او تاکید کرد: نیاز نیست که در تمام حوزه‌های علمی حضور گسترده داشته باشیم بلکه حوزه‌های تحقیقاتی باید به سوی محورها و اولویتهای مبتنی بر نیاز جامعه پیش برود.

او در پایان گفت: ما چون برای علم برنامه و هدف مشخص و بر اساس نیازهای جامعه نداشته‌ایم نتوانسته‌ایم ذینفعان علم در جامعه را شناسایی کنیم.