مستند تصویری - تشریحی از نحوه مرمت حیاط مسجد وکیل شیراز

به گزارش خبرنگار اجتماعی مهر، این اتفاق در حالی رخ می دهد که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس 3 سال پیش از این با ارائه یک طرح قابل تامل از پیمانکار طرف قرارداد خود خواست تا حیاط مسجد وکیل را ساماندهی کند و پیمانکار طرح نیز برای شروع کار سنگفرشهای تاریخی و منحصر به فرد کف حیاط این بنای مهم تاریخی که دارای قدمتی همپای اصل بنا هستند را با دستگاههای مکانیکی و بدون نظرخواهی از کارشناسان و متخصصان اهل فن از دل خاک بیرون آورد تا با دستگاههای برش سنگ آنها تغییر شکل داده و دوباره در جای خود قرار دهد!

با این حال مشاهدات میدانی خبرنگار مهر و تایید کارشناسان مرمت و متخصصان میراث فرهنگی حاکی از آن است که هم اکنون و بعد از گذشت 3 سال و 9 ماه از شروع این کار نه تنها حیاط مسجد وکیل مرمت نشده است بلکه به زعم اغلب کارشناسان میراث فرهنگی با دست بردن در اصالت این اثر و آسیب رساندن به هویت تاریخی آن خدشه ای جبران ناپذیر به این بنای تاریخی وارد شده است.

مسجد وکیل شیراز یکی از شاهکارهای هنر معماری اسلامی از مجموعه بناهای دوره زندیه است که در کنار بازار وکیل و حمام وکیل در مرکز شهرشیراز قرار دارد، اما این مسجد مهم و تاریخی که از جمله مهمترین آثار اسلامی تاریخ کشور به حساب می آید این روزها به حال و روز عجیبی افتاده است.

در منابع معتبری که آثار تاریخی و مهم کشور را معرفی می کنند در رابطه با مسجد وکیلی شیراز اینگونه آمده است : " این مسجد یکی از بناهای زیبا و بسیار مستحکم دوره زندیه است که از لحاظ هنری و معماری دارای اهمیت زیادی بوده و بدستور کریم خان زند در سال 1187 ه.ق. ساخته شده ‌است. طرح این مسجد دو ایوانی و دارای دو شبستان جنوبی و شرقی است، شبستان جنوبی با ستونهای سنگی یکپارچه و مارپیچ از شاخصه‌های معماری ایرانی واز مناطق دیدنی این مسجد است که دارای ۴۸ ستون سنگی یکپارچه است، حیاط مسجد نیز با طول و عرض 60 متر با کف پوشی از سنگ است که در وسط آن حوضی به طول 40 ، عرض 5  و عمق 2 متر با تخته سنگ هایی در لبه آن به طول  3 تا 4 متر به کار رفته است."

در پی اقداماتی که در سالهای اخیر در این مسجد انجام شده است این معرفینامه دیگر با واقعیت انطباق چندانی ندارد زیرا تغییرات رخ داده بر روی این بنای تاریخی و به ویژه حیاط آن باعث شده که مسجد وکیل شیراز دیگر آن بنای تاریخی، با ابهت و زیبای سابق نباشد.

به گزارش خبرگزاری مهر در اردیبهشت ماه سال 1384 سازمان میراث فرهنگی تحت عنوان مرمت این مسجد تاریخی با همکاری دستگاههای عمرانی استان فارس آغاز به کار کردند و روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس نیز در همان سال اعلام کرد که با هدف حفظ و نگهداری مسجد وکیل شیراز اقدام به ساماندهی این یادمان تاریخی ارزشمند کرده است که شامل محوطه، جمع آوری و دسته بندی سنگهای کف فرش برای مرمت، تعمیرات موضعی کاشیکاری بدنه، نورپردازی فضای داخلی، دوده زدایی و غبار روبی نمای عمومی و شبستانهای بنا، نازک کاری (تعمیرات گچ بدنه) در محلهای مورد لزوم است.

نمایی از آغاز طرح ساماندهی حیاط مسجد وکیل در سال 1384

این طرح به همان میزان که در مرحله تئوری فاقد توجیه کارشناسانه و علمی بود در مرحله اجرا هم با بی دقتی و و بی برنامگی های فراوانی همراه شد. به شکلی که نحوه بیرون آوردن، تراشیدن و روی هم انداختن سنگهای آن، آنگونه که در عکسهای این گزارش نیز دیده می شود نشان از عدم درک اهمیت اجزای این بنای تاریخی برای مجریان طرح ساماندهی مسجد دارد.  

این در حالی است که در همان زمان جانشین رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس در این باره به خبرگزاریها گفته بود: مسجد وکیل یکی از مساجد مهم کشور است که به دوره زندیه مربوط می شود و ارزش تاریخی بسیاری دارد. مرمت این مسجد تاریخی با همکاری شورای عمران مساجد که سال پیش با اتحاد دستگاههای عمرانی از قبیل استانداری، شهرداری، میراث فرهنگی و اوقاف شکل گرفت آغاز شده است.

مصیب امیری همچنین در رابطه با شیوه مرمتی انجام شده در مسجد وکیل در آن زمان اعلام کرد: « کاری که اکنون سازمان میراث فرهنگی در مسجد وکیل در دست اقدام دارد، مرمت کف فرش مسجد است. در این زمینه اقدامات بسیار مناسبی شده است که با توجه به وسعت مسجد، مرمت این بخش مدتی طول می کشد.» 

   سنگها بعد از تراش قرار بود دوباره در محل خود نصب شوند که ...

بر اساس اعلام نظر کارشناسان تخته سنگهای حیاط مسجد وکیل شیراز که در زمان اولیه ساخت مسجد به کار گرفته شده بودند از معادن سنگ اطراف شهر شیراز آورده شده و دارای اندازه و طول و عرض های متفاوتی بودند و مساحت تعدادی از این سنگها به بیش از دومتر مربع نیز می رسید، همچنین سازندگان این مسجد برای ساخت بنایی مستحکم و بادوام قطر همه سنگهای به کار رفته را بیش از 20 سانتی متر انتخاب کرده بودند.

با این حال گروه مرمتگر مسجد وکیل در ابتدای کار اقدام به شماره گذاری سنگفرشهای حیاط کردند تا در ادامه و بعد از تنظیم جدید آنها را در جای خود قرار دهند این گروه در ادامه کار سنگهای بیرون آورده شده را به وسیله دستگاههای برش سنگ، تراش داده و به شکل سنگهای امروزی درآورده و قطر آن را نیز به حداقل رساندند.

اما بدبختانه کار مرمت و تغییر شکل دادن سنگهای حیاط مسجد وکیل برخلاف پیش بینی های کارشناسان سازمان میراث فرهنگی آسان نبود. چرا که بعد از آغاز کار متوجه شدند این سنگها تاب و توان دوام آوردن در زیر بار فشار ماشینهای سنگتراشی را ندارند و پیش از آنکه به شکل مطلوب گروه مرمت درآیند می شکنند و نابود می شوند، به همین دلیل هم پروژه بعد از مدتی متوقف شد.

   دستگاه برش سنگ در حیاط مسجد وکیل!

به گزارش خبرنگار مهر ، به همین دلیل هم مسئول بخش مرمت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس درباره برداشتن سنگهای کف مسجد وکیل شیراز به یکی از خبرگزاریها گفته بود : چندی پیش، در مرمت مسجد وکیل قرار بود که سنگهای کف برداشته شوند و تقریبا مقداری از این کار هم انجام شد که پس از بررسی توسط کارشناسان و مطرح شدن در شورای فنی به ‌سرعت جلوی آن گرفته شد و اکنون کار به ‌شیوه‌ی اصولی انجام می‌شود!

کمال جهانشاهی با اشاره به این‌که قرارداد مرمت مسجد وکیل از نوع پیمانی است ادامه داده بود: تمام قراردادهای ما به‌ صورت پیمانی هستند، مگر جاهایی که تخصصی باشند که نیروهای کارشناس سازمان میراث فرهنگی، اقدامات لازم را انجام می‌دهند.

این در حالی است که با وجود گفته های مسئول بخش مرمت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس از انجام این کار نه تنها جلوگیری نشد بلکه همه سنگهای حیاط مسجد وکیل هم با همان روش بیرون کشیده شدند و حتی با گذشت بیش از 3 سال از آغاز کار هم هیچگونه کار اصولی دیگری درباره آنها صورت نگرفته و حیاط مسجد وکیل به حال خود رها شده بود.

نمایی از حیاط مسجد 3 سال و 9 ماه بعد از آغاز کار

تابستان امسال شهرداری شیراز برای منظم کردن وضعیت به هم ریخته حیاط مسجد وکیل اقداماتی در این باره انجام داد تا آن را از وضعیت به هم ریخته خارج کند. این سازمان گزارش اقدامات انجام داده شده را  30 شهریورماه 87 در پایگاه اینترنتی خود اینگونه آورده است : " فعالیتهای انجام شده توسط شهرداری منطقه تاریخی و فرهنگی شیراز به شرح ذیل است:1- جمع آوری سنگهای کف و چیدمان آنها در رواقهای مسجد وکیل در 7 شبانه روز، 2- جمع آوری و پاکسازی و حمل ضایعات داخل مسجد وکیل در 2 شبانه روز، 3- پاکسازی و ترمیم کوچه های اطراف مسجد وکیل، 4- پر کردن کف حیاط ، گودالها و هم سطح کردن حیاط مسجد وکیل با 240 سرویس ریگ بادامی در 3 شبانه روز."

آنگونه که در سایت شهرداری شیراز آمده است و گزارشات مردمی هم آن را تأیید می کند بعد از گذشت این همه مدت و پیش از انتقال این سنگها به رواق غربی مسجد هنوز سنگهای حیاط مسجد وکیل شیراز به همان حالت زلزله زده و آشفته در سطح حیاط به حال خود رها شده بود.

حیاط مسجد وکیل تا تابستان امسال به مدت حدود یکسال به حال خود رها شده بودند

به گزارش خبرگزاری مهر اگر به سنگهای جدید به کار رفته در کف حیاط مسجد وکیل نگاهی انداخته شود معلوم است که برای این کار حداقل از سه گونه سنگ متفاوت استفاده شده، یک نمونه از سنگهای به کار رفته همان سنگهای قدیمی مسجد است که تراشیده و دچار تغییر شکل اساسی شده و در قسمتهای محدودی از شمال غربی حیاط مسجد به کار رفته است، بخش دیگری از سنگهای به کار گرفته شده اما سنگهای جدید و بی کیفیتی است که از جنس و رنگشان معلوم است از بازار خریداری شده و به شکلی بسیار نامنظم و بدون تنظیم دقیق و شیب بندی در قسمتهای میانی و جنوب غربی نصب شده است. سنگهایی هم که مورد استفاده قرار نگرفته اند  در رواقهای مسجد روی هم تلنبار کرده اند.

هم اکنون این سنگهای تاریخی اینگونه در رواق غربی مسجد روی هم تلنبار شده اند

با نگاهی به شیوه چیدمان سنگهای جدید حیاط این مسجد اولین چیزی که توجه هر بیننده ای را جلب می کند عدم دقت و حساسیت حداقلی در کار گذاشتن این سنگهاست. با توجه به وسعت حیاط مسجد و نیاز مبرم آن به  داشتن شیب استاندارد و صحیح برای هدایت آبهای ناشی از بارش باران و یا شستشوی احتمالی معلوم می شود که این مهم تا این مرحله از کار به هیچ وجه رعایت نشده است، از سویی دیگر فاصله های نامنظم و و شکافهای موجود میان این سنگها و ترتیب پر کردن این فاصله ها نیز نشان می دهد که استادکاران! این کار یا در کار خود کمترین تبحری نداشته و یا به هیچ وجه در این باره دقت نظر لازم را به خرج نداده اند.

در نحوه چیدمان دوباره سنگفرش حیاط دقت کمی به کار رفته است 

خبرنگار مهر برای یافتن پاسخ سئوالات متعدد خود در این باره نیز تلاش کرد تا با معاونت حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی استان فارس و سایر مسئولان سازمان میراث فرهنگی گفتگو کند و نظرات آنها را در این باره جویا شود که ایشان از پاسخگویی به سئوالات مهر امتناع کردند. تنها مصیب امیری در این باره به خبرنگار مهر گفت : متأسفانه به دلیل بروز برخی مسائل من نمی توانم پاسخگو باشم و در این باره حرفی نمی زنم.

خبرگزاری مهر با ابراز تعجب از اینکه عده ای (!) ارائه توضیح به رسانه های بیگانه را به پاسخگویی به یک رسانه فرهنگی نظام ترجیح می دهند ، و با ابراز تاسف از اینکه کارشناسان و مدیران سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از گفتگو در خصوص شرح وظایف و مسوولیت هایشان به دلایلی قابل تامل اکراه دارند ، این مسئله مهم مرتبط با میراث فرهنگی ملی و اسلامی کشور را پیگیری می کند.