گلسنگها آفت پنهان آثار باستانی ایران

دکتر پریسا محمدی در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص تعریف گلسنگ گفت: گلسنگ از همزیستی دو موجود زنده قارچ و جلبک یا سیانو باکتری به وجود می آید. عضو قارچی که بیشترین توده زنده را تشکیل می دهد و عضو دیگر که جلبک است به واسطه داشتن رنگدانه توانایی انجام عمل فتوسنتز را دارد که بدین ترتیب با استفاده از co2 و نور خورشید مواد عالی مورد نیاز خود و شریک قارچی را می سازد.

عضو هئیت علمی دانشگاه الزهرا در ادامه افزود: همچنین عضو قارچی نیز با جذب املاح و آب و در اختیار گذاشتن این ترکیبات در فرآیند ساخت وتامین مواد آن مشارکت می کند.

گلسنگها از لحاظ ظاهری به چند دسته تقسیم می شوند. نوع اول کاملا به بستر خود می چسبند که این بستر می تواند سنگ، صخره و یا تنه درخت باشد و نوع دوم آن شبیه برگ است و دسته دیگر آن نیز ساختار بوته ای یا درختچه ای دارد.

محمدی در خصوص علت وجود گلسنگها بر روی بسترهای سنگی صخره ای گفت: با توجه به اینکه سطح سنگها یا صخره شرایط سختی را برای موجود زنده فراهم می آورد چرا که چنین سطوحی در معرض پرتوهای UV است. از طرفی نیز نوسانات و تغییرات رطوبت و درجه حرارت شرایط را برای آن دسته از موجوداتی که به اینگونه از نوسانات حساس هستند نامناسب می کند و در این میان شانس بقاء برای موجودی فراهم است که بتواند این شرایط سخت را تحمل کند و گلسنگ این خصوصیت را دارد به همین دلیل بناهای سنگی در معرض گلسنگ قرار دارند.

لازم به ذکر است که گلسنگها شاخص آلودگی هوا نیز محسوب می شوند و به محض وجود و افزایش میزان آلاینده های هوا تعداد و تنوع آنها کاهش پیدا می کند.

کارشناسان معتقدند گلسنگها به دو روش فیزیکی و شیمیایی قادر به تخریب بستر خود هستند. در روش فیزیکی ریسه و یا بافت گلسنگ به درون سنگ نفوذ می کند و به واسطه فشار مکانیکی که به لایه های سنگ وارد می کند باعث خرد شدن و تخریب سنگ می شود این عمل را می توان به مته ای تشبیه کرد که با فشار بر لایه های درونی راه پیدا می کند و باعث خرد شده بستر می شود .

این میکروبیولوژیست تاکید کرد: مکانسیمهای شیمیایی تخریب سنگها توسط گلسنگها نسبتا پیچیده است. ترکیبات مختلفی شناسایی شده است که در حین رشد و نمو گلسنگ تولید و به بیرون ترشح می شود که این ترکیبات غالبا اسیدی بوده و موجب حل شدن بستر سنگی که متشکل از مواد معدنی است می شود و از سوی دیگر ترکیباتی نیز تولید و ترشح می شود که قادر به استخراج کاتیونها از بسترهای سنگی است در نهایت مجموع این عوامل بیولوژیکی به همراه عوامل فرسایش شیمیایی و فیزیکی موجب تخریب صخره با سنگ می شود.

امروزه به وجه دیگری از پوششهای گلسنگی نیز توجه شده است و آن نقش حفاظتی گلسنگها در برابر نوسانات رطوبت و درجه حرارت و مقابله با اثرات مخرب بارانهای اسیدی است به طوریکه چنین پوششهایی میتواند تا حدی جلوی اثرات تخریبی عوامل محیطی را بگیرد .

محمدی در پایسخ به اینکه آیا باید گلسنگها را از سطوح بناها و سنگها زدود و یا خیر؟ گفت: جواب این سوال نیاز به کار کارشناسی دارد در برخی موارد و به تشخیص متخصصین این عوامل زیستی باید از سطوح زدوده شوند و در برخی موارد حفظ آنها شاید مفید تر و مناسب تر باشد.

کارشناسان عنوان می کنند که نمی شود گلسنگها را به طور کامل از روی آثار تاریخی برداشت و آن را از بین برد بلکه فقط می توان رشد آن را متوقف کرد به همین دلیل باید براساس نوع و مدل هر گلسنگی برای برداشتن آن اقدام کرد.

عضو هئیت علمی دانشگاه الزهرا افزود: ما نمی توانیم کاملا گلسنگها را از بین ببریم یا بعبارتی سطوح سنگ یا بنا را استریل نماییم بلکه می توانیم رشد آنها را متوقف و یا کند کنیم. امروزه ترکیبات شیمیایی بسیاری در بازار وجود دارد که می توان مورد استفاده قرار داد ولی باید در نظر داشت که این ترکیبات شیمیایی که در اثر شستشو به آبهای زیر زمینی و یا رودخانه ها راه می یابد نباید اثر سمی به انسان ، موجودات آبزی و جانوران داشته باشد.

قبل از استفاده از انواع مواد شیمیایی بر روی سطح سنگ یا بنا باید از موثر بودن آنها بر نمونه های گلسنگ مورد مطالعه مطمئن شد به همین دلیل این کار نیاز به یک فاز مطالعه آزمایشگاهی قبل از کاربرد این ترکیبات بر روی بنا یا اثر مورد نظر وجود دارد.

کارشناسان عنوان کرده اند که برخی از گلسنگها در داخل سنگ نفود کرده و باقی می مانند. این دسته از گلسنگهای داخل سنگی را به راحتی نمی توان از بین برد و ساختارهای رویشی آنها نیز براحتی قابل مشاهده نمی باشد.

شرایط آب و هوایی و اقلیمی و نوع ارگانیسمهایی که در روی بنا و آثار موجب تخریب می شود اختصاص به آن اثر دارد و ممکن است از نظر نوع و اقلیم ارگانیسم ها کاملا متفاوت از دیگری باشد .

به گفته محمدی موارد عنوان شده نیاز به یک کار تیمی و مطالعات دقیق و گسترده دارد که با برنامه ریزی دقیق و مناسب می توان بهترین و مناسب ترین اقدام را انجام داد در هر حال نباید با ندانم کاری آثاری که قدمت چند ساله دارند را از بین برد.

عضو هئیت علمی دانشگاه الزهرا به تجربه خود در اروپا اشاره کرد و گفت: در مدتی که در اروپا مشغول تحصیل بودم بدنبال آن بودم که ببینم چه کارهایی را می شود در ایران با توجه به امکانات انجام داد. خوشبختانه بیشتر تجهیزات و امکاناتی که مورد نیاز است در کشورمان وجود دارد ولی این امکانات به طور پراکنده هستند. بنابراین می توان کارهای بزرگی با استانداردهای بین المللی انجام داد و فقط نیاز به یک مدیریت قوی وجود دارد تا این تخصصها را در کنار هم قرار دهد .

محققان اعلام کرده اند که با فرهنگ سازی می توان کارهای تیمی را در کشور متداول کرد و در این صورت است که می توان کارهای بزرگ را براساس استاندارهای روز دنیا انجام داد.

محمدی تاکید کرد: به نظر می رسد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان متولی این امر باید در خصوص فرهنگ سازی برای کارهای تیمی پیشگام باشد.

این میکروبیولوژیست در ادامه به عکسی که مربوط به مرمت تخت جمشید بود و در آن از ابزار قدیمی و خشن استفاده شده بود اشاره کرد و گفت: ظرافت مرمت در کشور ما با کشورهای دیگر تفاوت زیادی دارد.

این در حالی است که هم اکنون در کشورهای دنیا برای مرمت آثار تاریخی از دستگاهها و ابزار پیشرفته، دقیق و ظریف در این خصوص استفاده می شود.

محمدی به تجربه خود در ایتالیا اشاره کرد و افزود: سال گذشته در سفری که به ایتالیا داشتم از مرمت کلیسای جامع واتیکان نیز بازدید کردم نکته جالب آن بود که دهها جوان مرمتگر با قلم مو و وسایل ظریف مشغول مشاهده آسیبها و ترمیم آن بودند و این طور نبود که از ابزار خشن مثل تیشه و مته استفاده شود.

هم اکنون تجربیاتی که در زمینه مرمت بناهای تاریخی و همچنین گلسنگ زدایی صورت گرفته است در سایتها موجود است و متخصصان کشورمان می توانند از آنها استفاده کنند.

عضو هئیت علمی دانشگاه الزهرا گفت: افرادی که متولی کار مرمت هستند به راحتی می توانند با مطالعه آخرین پژوهشهای دنیا از ابزارهای دقیق و به روز استفاده کنند با توجه به اینکه در گلسنگ زدایی آثار باستانی، خطر انتشار گلسنگها وجود دارد که می تواند به نوعی موجب تشدید تخریب و یا جایگزینی جدید این موجودات در قسمتهای سالم سنگ و صخره شود و از طرفی گلسنگهای کنده شده توسط باد و پرندگان و حشرات قادر به انتقال به مناطق دور دست نیز می باشند لذا این عمل باید دقیق انجام شود.

محمدی در پایان پیشنهاد کرد که در حوزه مرمت و ترمیم در سازمان میراث فرهنگی از متخصصین دانشگاهها و تفکر جمعی استفاده شود.