زندگی شاعرانه "لغت" در شعر آلمانی/ هولدرلین معلم شعف و سلامتی است

به گزارش خبرنگار مهر، دکتر کریم مجتهدی استاد فلسفه دانشگاه تهران در نشست هفتگی شهر کتاب که عصر دیروز برگزار شد با موضوع "هولدرلین، شاعری میان فلاسفه" به بحث و بررسی ابعاد فکری و ادبی این شاعر آلمانی پرداخت.

روح شعر هولدرلین تنها به زبان آلمانی قابل درک است

دکتر مجتهدی پرداختن به هولدرلین را کاری توأم با ادعا خواند و گفت: به هیچ زبانی جز زبان آلمانی نمی توان به ارزش اشعار هولدرلین پی برد.

وی تولد هولدرلین را در 20 مارس 1770 مصادف با نوروز ایرانی عنوان کرد و افزود: قرن 18 قرن روشنگری است و قرنی است که غرب تصور می کند به اوج خود رسیده و فقط اعمال علم در رشته های مختلف کاربرد دارد و اصل علم را نمی توان زیر سؤال برد.

دکتر مجتهدی با اشاره به تحولات و ویژگیهای قرن 18 در غرب به ویژه فرانسه، انگلیس و آلمان خاطرنشان کرد: اواخر این قرن عکس العمل شدیدی علیه همین منورالفکری نوع قرن هجدهمی شروع شد. به این معنی که با وجود تمام ارزشی که می توان برای علم قائل شد اما این علم نواقص و آسیبهایی به همراه دارد.

روسو اولین منتقد اروپای صنعتی و منورالفکری در قرن18

این استاد تاریخ فلسفه تصریح کرد: این عکس العمل در آلمان توسط شعرا شدیدتر از فرانسه و انگلیس بود و ژان ژاک روسو فرانسوی اولین کسی است که مضار پیشرفت سریع صنعتی را در غرب افشاگری کرد و نشان داد که عملا انسان در یک مسیر انحطاط  افتاده و فطرت پاک خود را از دست می دهد.

وی انقلاب صنعتی انگلیس، انقلاب کبیر فرانسه و نهضت فرهنگی آلمان را سه جریان مهم در اروپای قرن18 خواند و افزود: نهضت فرهنگی آلمان را به فارسی می توان"طوفان و جهش روحی" معنی کرد. در این دوره گویی دفعتا تمام استعدادهای جوان در آلمان به منصه ظهور رسید و نوعی نهضت همه جانبه در شعر، ادب و تئاتر پدید آمد که روزگار جدیدی را نوید می داد و در ادبیات به "رومانتیسم" معروف شد که این رومانتیسم در تمام هنرها به ویژه موسیقی با بتهون و حتی در رفتارهای اجتماعی مردم ظهور پیدا کرد و در این نهضت خاص فرهنگی، آلمان نه تنها اقتدا به منورالفکرهای فرانسوی نکرد بلکه یک نوع عکس العمل در برای آنها گرفت.

در شعر آلمانی لغت شاعرانه زندگی می کند

دکتر مجتهدی ضمن اشاره به شعر معروف "راین" و"دانوب" هولدرلین روح زبان آلمانی را در توصیف طبیعت آلمان جاری دانست و گفت: لغت و معنای شعر در آلمان با لغت و معنای شعر در سنتهای فرانسوی، انگلیسی و... متفاوت است. در ادبیات شعری آلمان لازم نیست یک قطعه ادبی منظوم و قافیه دار باشد و حتی لازم نیست لفظ باشد چراکه لغت در زبان آلمانی کاربرد بسیار بسیار وسیع تر از زبانهای دیگر دارد.

وی با یادآوری علاقه هولدرلین به تمدن یونان باستان بر ریشه های لغوی شعر در زبان یونانی تأکید کرد و گفت: خود لغت "شعر" در یونان دلالت بر صنعت دارد. اینکه در سنت قدیم ما می گفتند فن و صنعت شعری دارد کاملا با سنت یونان مطابق است چرا که شاعر چیزی را با شعرش می سازد و تنها فرقی که ایت صنعت شعری با ما دارد همان قافیه و وزن است اما در غرب و در دوره رومانتیک الزاما وزن و قافیه نیست اما باز هم صنعت است و شاعر صنعتگر است و مصالح کار او" زبان" است.

شناخت رومانتیسم در آلمان در موسیقی آن بروز کرده است

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه زبان با مفاهیم متفاوت است تأکید کرد: ساختن الفاظ در زبان آلمانی به صورت خاصی است که حالتی را به مخاطب القا می کند و احتمالا غیر مستقیم چیزی را به او بیان می کند. درواقع شعر به موسیقی بسیار نزدیک و گاهی عین موسیقی است.

وی با بیان اینکه شاعرها لزوما فیلسوف و یا بالعکس نیستند تصریح کرد: هولدرلین با شلینگ و هگل به مدت پنج سال همدرس بوده و شبانه روز با یکدیگر زندگی کردند و به نظر من هولدرلین به شلینگ نزدیک تر است تا هگل چرا که خود شلینگ شاعر فیلسوف است.

دکتر مجتهدی منبع فکری شلینگ و هگل را هولدرلین دانست و افزود: هگل و شلینگ به فکر هولدرلین نظام فلسفی بخشیدند که به صورت فلسفه طبیعت و فلسفه تاریخ و حقوق سیاسی درآوردند.

وی با تشریح زندگی پرفراز و نشیب هولدرلین و با اشاره به سلسله روحالنیت پروتستانی در خانواده این شاعر آلمانی تصریح کرد: هرچند که هولدر نمی خواست پاستور و کشیش پروتستان شود اما همیشه به امر قدسی عمیقا اعتقاد داشت.

استاد فلسفه دانشگاه تهران سالهای 1800تا 1806 را عظیمترین دوره شعر هولدرلین دانست و به نمایشنامه ناتمام"مرگ آمپدلکیوس" اثر هولدر اشاره کرد که وی دو بار آن را به صورت متفاوت نوشت و نزدیک به 200 سال به صحنه نمایش نرفت اما خوانده شد.

جنون با نبوغ رابطه ای ندارد

دکتر مجتهدی ضمن اشاره به بیماری روانی هولدرلین در اواخر عمرش به مدت 35 سال تأکید کرد: جنون با نبوغ رابطه ای ندارد چرا که در این دوره 35 ساله اشعار هولدر دیگر ارزشی ندارد.

وی به رابطه اشعار هولدرلین با فلسفه اشاره کرد و گفت: هولدرلین نسبت به فلسفه و مظاهر فرهنگ یونان و افکار شعرای آلمان شناخت کامل داشت اما به معنای متداول فیلسوف نیست اما شاعری در میان فلاسفه است.

وی افزود: شعر برای هولدرلین ماقبل و مابعد فلسفه است و شعر هیچگاه برای او با فلسفه منطبق نمی شود و شعر او حیرت، شعف، یأس و... است که اینها درون فلسفه نیست.

هولدرلین معلم شعف و سلامتی است

دکتر مجتهدی با بیان اینکه هولدرلین شعف را با شعر به مخاطب هدیه می کند روح زبان را در شعر او یادآور شد و افزود: آنچه در اشعار اصلی هولدرلین اهمیت دارد - و به همین دلیل آن را نمی توان ترجمه کرد و یا به زبانی غیر از آلمانی گفت و آن شعف را حس کرد - در واقع خود کارایی الفاظ است.

وی با عجیب توصیف کردن شرح رود راین در شعر هولدرلین تأکید کرد: شاعر امواج، جوش و خروش، آرامی و حرکتهای مختلف رود را با کل حرکت بشری انسان مقایسه می کند که روایت عطار از بایزید بسطامی نمونه نزدیک به این شرح هولدرلین از رود راین است.

شعر هولدرلین نوعی شعر انضمامی و ملموس است

استاد فلسفه دانشگاه تهران به تحولات هنری از زمان هولدرلین تا دوره معاصر اشاره کرد و گفت: تحول نقاشی اروپایی از تصویری به انتزاعی است و هرچه به عصر معاصر نزدیک می شویم نقاشی از صورت تصویری به صورت انتزاعی می رود اما در موسیقی عکس است. هرچه موسیقی جدیدتر می شود موسیقی سنتی متداول از حالت انتزاعی به صورت انضمامی در می آید و صداها به صدای واقعی نزدیکتر می شوند که این در شعر هولدرلین همینطور است.

وی اندیشه مارتین هایدگر را متأثر از هولدرلین دانست و گفت: یکی از کسانی که شعر هولدرلین را به سبک خود تفسیر کرد و به ذات شعر تبلور داد هایدگر است. هایدگر معتقد است که زبان خانه "وجود" است و در اینجا انسان شبان و پاسدار "وجود" است و شاعر حافظ خانه است.

دکتر کریم مجتهدی در پایان تأکید کرد: در نظر هایدگر نباید شعر را معنی کرد چرا که شعر پیامی ناگفته و مستقیمی است که اگر بخواهیم احساسش کنیم باید مثل موسیقی مستقیم با آن تماس داشته باشیم.