"المنقذ من الضلال" غزالی کتابی در اخلاق باور است

به گزارش خبرنگار مهر، مصطفی ملکیان در نخستین نشست از آخرین روز همایش دو روزه امام محمد غزالی که عصر امروز به مناسبت نهصد و پنجاهمین سالگرد تولد وی در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران برگزار شد، با موضوع" نگاهی دوباره به المنقذ فی الضلال" به سخنرانی پرداخت.

وی به تشریح پژوهش خود در مورد مقایسه" المنقذ من الضلال" غزالی با شش اثر از متفکران اروپایی پرداخت و گفت: کتاب المنقذ غزالی را با اعترافات آگوستین قدیس، تأملات دکارت، اندیشه های پاسکال، اعترافات ژان ژاک رسو، اعترافات من تولستوی و گزارش به خاک یونان نیکوس کازانتزاکیس که شباهت خانوادگی با این کتاب غزالی دارند مقایسه کرده‌ام.

المنقذ من الضلال غزالی کتابی معرفت شناسانه نیست

ملکیان ضمن رد شباهت "المنقذ من الضلال" غزالی و کتاب "تأملات" دکارت، کتاب غزالی را کتابی معرفت‌شناسانه ندانست و گفت: به سه جهت قصد غزالی لزوماً این نبوده که به مخاطب نشان دهد که چگونه می‌شود از شک آغاز کرد و انجام کار را به یقین یا علم رساند.

وی در تشریح دلایل خود بر این مسئله گفت: اولا در کتاب المنقذ، غزالی مطلقا نمی‌گوید که من چگونه از شک به یقین گذر کردم بلکه می‌گوید با الهامات الهی حالت شک در من از میان رفت. اگر کتابی در معرفت‌شناسی تلقی شود باید نشان داد که رفتن از شک به علم یا یقین چگونه باید صورت گیرد.

ملکیان افزود: نکته دوم این است که غزالی در شک اولیه خود ابتدا ضروریات و حسیات را جای شک نمی‌داند ولی بعد در حسیات شک می‌کند و فقط به ضروریات اکتفا می کند ولی دانسته نیست که چگونه از ضروریات بقیه معارفی که ادعا می کند قابل استخراج و استنباط هستند و نکته سوم اینکه غزالی در گذرش از شک به یقین از مبادی و پیش‌فرضهایی استفاده می کند که از ضروریات نیستند از جمله از وجود خدا و امداد خدا در گذر بنده‌ای از شک به یقین.

وی با تأکید بر اینکه المنقذ کتابی در اخلاق باور است، تصریح کرد: همه آنچه که غزالی در این کتاب گفته امروزه در اخلاق باور قابل اعتنا است و همه اخلاقیاتی که انسان هنگام به دست گرفتن باور یا از دست دادن باوری باید رعایت کند در این کتاب آمده است.

غزالی اخلاق باور را رعایت نکرده است

وی با بیان اینکه آیا خود غزالی همه نکاتی که در اخلاق باور توصیه کرده رعایت می‌کرد یا نه، تصریح کرد: من سه کتاب از این هفت کتاب را که دیدگاه الهیاتی دارند - کتاب غزالی، آگوستین و پاسکال- بررسی کرده ام که در همه این موارد جهات عدیده‌ای را می توان تصویر کرد که اخلاق باور رعایت نشده حتی از سوی مهذبترین فرد این سه فرد که پاسکال است.

ملکیان در ادامه به تشریح ده نکته اخلاق باور مورد تأکید غزالی پرداخت و مذمت تقلید، شناخت رجال با حق و نه شناخت حق با رجال، از گوینده به گفته نقد و راهی نیست، زیر ذره بین قرار دادن خود و پرهیز از تقلید از خود، توجه به حق یا باطل بودن افکار هرچند که جنبه‌های دیگری داشته باشد، مجاورت حق و باطل در هر شرایط تأثیری بر هم ندارند و در هر گفته و نوشته ای ممکن است جزء باطل یا حقی در آن باشد، میزان حق و باطل ارائه دلیل نظری است، تناسب دلیل و مدعا، هیچ باوری از تحقیق معاف نیست و در همه جا به دنبال حق گشتن حتی در جاهایی که گمان حق وجود ندارد را 10 نکته مورد اشاره غزالی خواند که در اخلاق باور بر آن تأکید دارد.