هنوز در بخش مقدماتي فعاليتها قرار داريم

* خبرگزاري " مهر" - گروه دين وانديشه :  موسسه آموزش پژوهشي امام خميني  در زمينه تحقيق و پژوهش در مباحث ديني فعاليت هاي گسترده و چشم گيري انجام داده است.  اين موسسه در حال تهيه وتدوين دايره المعارف علوم عقلي اسلامي است كه اميد است در آينده نزديك بخش هايي از آن در اختيار طلاب ، دانشجويان و انديشمندان و علاقمندان اين علوم قرار بگيرد . لطفا  براي آشنايي بيشتر مخاطبين وعلاقمندان به مباحث ديني ، چگونگي شكل گيري ، اهداف و مزيت هاي اين دايره  المعارف را بيان كنيد؟

- حجت الاسلام احمد ابو ترابي :  تدوين دايره المعارف علوم عقلي اسلامي به عهده  بخشي از موسسه  به نام مركز پژوهشي دايره العمارف علوم عقلي اسلامي گذاشته شده است .  تدوين اين دايره المعارف از اهداف دراز مدت اين مركز پژوهشي است.  اين مركز داراي سه هدف است : هدف اوليه و مقدماتي ، هدف متوسط ، و هدف نهايي و دراز مدت .  تدوين  دايره المعارف در واقع در فاز سوم فعاليت هاي مركز پژوهشي دايره المعارف علوم عقلي اسلامي قراردارد.

فعاليت هاي مقدماتي اين مركز فعاليت هاي نسبتا مفصلي است كه معمولا در دايره المعارف ها به اين تفصيل رايج  نيست . لذا ما هنوز عمدتا در بخش مقدماتي فعاليت ها قرار داريم . هدف بعدي تهيه فرهنگنامه هاي علوم عقلي اسلامي است كه مقدماتي براي پا گرفتن آن فراهم شده و اميدواريم انشاالله از سال آينده تهيه فرهنگنامه ها را در دستور كار اين مركز قراربدهيم .

فعاليت هاي اين مجموعه فراهم آوردن تحقيقاتي است كه براي تدوين يك دايره المعارف قابل عرضه به صورت بين المللي و قابل استفاده در سطوح مختلف تخصصي لازم است . در فاز اول ما استخراج اصطلاحات علوم عقلي اسلامي را از منابع اصيل علوم عقلي اسلامي در دست داريم . تنظيم و طبقه بندي اصطلاحات و تهيه نمودارهاي شاخه اي اصطلاحات كه در واقع همان اصطلاح نامه علوم عقلي اسلامي است در اين فاز قرار دارد. علاوه بر آن،  استخراج تعاريف اصطلاحات در حوزه اين فعاليت هاست كه محققين ما علاوه بر اين كه همه ي اصطلاحات علوم عقلي را از منابع اصيل اسلامي از مكاتب مختلف فلسفي از دوره هاي مختلف ، از شخصيت هاي مختلف علوم عقلي اسلامي استخراج مي كنند دركنار هر اصطلاحي اگر تعريف يا توضيح خاصي وجود داشته باشد در فيش ها ثبت مي كنند و مجموعه اين تتبعات و نتيجه اين تحقيقات در زمينه تدوين فرهنگنامه ها به كار مي رود.

* غيراز فعاليت هايي كه فرموديد به نظر مي رسد مركز پژوهشي دايره المعارف فعاليت هاي ديگري هم دارد از قبيل معرفي منابع علوم عقلي اسلامي ، در زمينه  اين فعاليت ها نيز توضيحات لازم را ارايه بفرماييد؟

- بله ما علاوه بر استخراج اصطلاحات و تعاريف و طبقه بندي اصطلاحات  فعاليت هاي ديگري داريم كه به نحوي به معرفي منابع علوم عقلي اسلامي و خلاصه كردن منابع علوم عقلي اسلامي و فراهم آوردن زمينه هاي دستيابي سريع و آسان محققين علوم عقلي اسلامي به مطالب منابع را فراهم مي كند.  در اين بخش از كار ما  كه جزو فعاليت هاي مقدماتي به حساب مي آيد. ما چندين  فعاليت داريم كه هر كدام فعاليت هاي بزرگي نسبت به علوم عقلي اسلامي است . شناسايي همه منابع علوم عقلي اسلامي  كار گسترده اي است كه درحال انجام است.

درجه بندي علوم عقلي اسلامي فعاليت ديگر ماست .  شيوه نامه هاي خاصي كه به تاييد شوراي سياستگذاري اين مجموعه و كميته هاي اساسي مجموعه رسيده منابع علوم عقلي اسلامي را در چهار درجه به لحاظ اعتبار و اهميت تقسيم مي كند.  منابع مربوط به صاحبان مكتب ، صاحبان مشارب مختلف ، بنيانگذاران و موسسان فرقه هاي مختلف كه خانواده درجه يك ما هستند، شارحان معروف وتاثير گذارجزو منابع درجه يك ما هستند ، و به همين ترتيب منابع را به چهار درجه تقسيم مي كنيم  و با اين درجه بندي محققين را به منابع درجه يك در فرهنگ ها و دايره المعارف راهنمايي مي كنيم. به علاوه، همه محققان علوم عقلي درهر مركزي و با هر هدفي كه به منابع علوم عقلي ما رجوع كنند از اين نوع تحقيقات و تتبعات كه زير نظر مشاوران متخصص انجام مي شود مي توانند استفاده كنند.

*مركز پژوهشي و دائره المعارف موسسه در زمينه فهرست نويسي كتاب هاي علوم عقلي اسلامي چه اقداماتي انجام داده است؟

- عمده كتاب هاي علوم عقلي اسلامي داراي فهرست هاي مناسبي نيستند ، يعني فهرست هاي كتابها يا به عناوين بسيار مختصري اكتفا كرده اند يا آدرس دهي دقيق به مطالب را ندارند . براي همه اين منابع فهرست هاي دقيقي با استفاده از فهرست هاي قبلي - يا اگر فهرست مناسبي ندارند، فهرست جديدي براي آن ها تهيه مي شود . اين فهرست ها نهايي خواهد شد كه در حال انجام است. از طريق نمايه ها محققين هم به صورت دستي و هم به صورت لايه يابي مي توانند به سرعت و به آساني به مطالبي كه مورد نيازشان هستند در منابع به آدرس دقيق دست پيدا كنند. 

چكيده نويسي از ميان منابع علوم عقلي اسلامي نيز فعاليت ديگري است . كتابهاي تحقيقي در اين زمينه بايد مكررا به منابع شان اشاره شود. منابع مهم در ميان منابع درجه اول چكيده نويسي مي شود . بر آن چكيده ها نمايه هاي  كاربردي زده مي شود و اين نمايه ها از طريق تك واژه ها در برنامه هاي رايانه اي قابل دست يابي هستند. شايد اين تحقيقاتي كه در مجموعه در حال انجام است، ده ها باركارمحققين را راحت بكند و با سرعت بسيار زياد و با دقت  بسيار بالا بتوانند به مطالب دست پيدا بكنند. به نظر مي رسد اين هم خدمتي است به جهان علوم عقلي اسلامي و هم نهايتا خود اين مجموعه و هم فرهنگ نامه ها و دايره المعارف  مربوطه اين مركز از اين تحقيقات و تتبعات استفاده خواهد كرد و قاعدتا به مقالات بسيار دقيق و معتبري دست خواهد يافت.

* تهيه پرونده هاي علمي به چه شكلي در اين مجموعه صورت مي گيرد و چه مزايايي براي محققين و پژوهشگران در حيطه علوم عقلي اسلامي دارد؟

-از فعاليت هاي ديگراين مجموعه تهيه پرونده هاي علمي است. پرونده  مجموعه اي از نسخه هاي كپي شده اي از خود منابع است كه محققين با مراجعه به كتابخانه هاي مختلف مطالب يك مدخل دايره المعارفي را در يك پرونده يا در رده ها پرونده جمع آوري مي كنند. اين پرونده ها باعث صرفه جويي در وقت مقاله نويسان ، و دقت و اعتبار بيشتر مقالات مي شود.  يك مقاله نويس تا حد معيني حاضر است وقت خودش را براي تهيه يك مقاله بگذارد و به كتابخانه هاي مختلف رجوع كند، اما ما مي توانيم با يك نظام تحقيقاتي از قبل پيش بيني شده و حساب شده و برنامه ريزي شده محقق را به كتابخانه هاي مختلف بفرستيم و مجموعه هاي بسيار قوي در هر يك از موضوعات فراهم كنيم كه محقق مقاله نويس ما بدون نياز در مراجعه به كتابخانه ها و جست و جو در ميان كتابها، در كمترين زمان به اين مجموعه دست پيدا كند.

اين مجموعه ، شايد هفتاد درصد از نياز يك مقاله نويس را مي تواند بر طرف كند. به علاوه پرونده ها با يك نظام خاصي تهيه مي شود كه يكي از نظام هاي رعايت شده ، ترتيب قرن است . يعني درباره موضوعي كه تحقيق بر روي آن صورت صورت مي گيرد اگر بخواهد عميق باشد ، بايد اولين جرقه هاي اين علم و موضوع را در نظر بگيرد و بزرگان علوم عقلي هم كه پيرو اين جرقه هاي قبلي به مطالبي رسيده اند را در نظر بگيرد. اين سيرتاريخي  كه در واقع نظام يك موضوع را مشخص مي كند نياز به يك كار طولاني و با حوصله و استقامت دارد كه معمولا محققان مقاله نويس حاضر نيستند چنين وقتي را به جهات مختلف بگذارند . اما براي ما در يك مجموعه كار آساني است. مثلا در يك مجموعه ده جلدي پرونده شكل گرفته كه به ترتيب قرن از يونان باستان كار را آغاز كرده اند و هر جا اشاره اي به موضوع اصالت وجود ديده اند مطالب را استخراج كرده و دركنار هم قرار داده اند.  ما معتقديم و حق هم همين است كه اصالت وجود يك بحث ابتكاري مرحوم صد المتالهين  است ، اما نمي توان انكاركرد كه خود مرحوم صدر المتالهين اشاره كرده است اين عنوان در فلسفه هاي قبلي نبوده اما محتواي اين مطالب يا زمينه ها بحث در فيلسوفان گذشته قابل پيگيري است . محققان ما با حوصله زياد اين زمينه ها را از يونان باستان تاكنون پيگيري كرده و آن چه درباره اصالت وجود از منابع مختلف ديده اند.  اگر كتاب مستقلي بوده ا نامش  را به پرونده ضميمه  كرده  و اگر صفحاتي از كتابها درباره اين موضوع بوده اين صفحات را زيراكس كرده اند و چندين هزار صفحه و مطلب از كتابهاي مختلف راجع به يكي از موضوعات علوم عقلي اسلامي تهيه كرده اند.

* آيا مي توان گفت كه شيوه  تهيه و تدوين اين دايره المعارف به صورت آكادميك و مرتبط با استانداردهاي شناخته شده جهاني در تدوين دايره المعارف هاست؟

- شيوه اي كه شما در اين مجموعه مي بينيد مقدماتي نيست كه  فقط  به يك دايره المعارف اختصاص داشته باشد . شايد اگر فقط براي نوشتن يك دايره المعارف اين  كار انجام مي شد مي توانست مورد تخطئه قرار بگيرد. به نظر مي رسد آن كارها و فعاليت هايي كه به عنوان فعاليت هاي مقدماتي در اين مجموعه درحال انجام است با هدفي بسيار وسيع تر از تدوين يك دايره المعارف است.  مي توان گفت اكثر اين طرحهايي كه در فاز مقدماتي اين مجموعه در حال انجام است يك طرح ملي بلكه فرا ملي است. يعني هر كس از جهان اسلام بخواهد در يكي از اين موضوعات در يكي از اصطلاحات علوم عقلي اسلامي تحقيقي انجام بدهد آن  تتبعات و تحقيقاتي كه در اين مجموعه انجام شده براي او قابل استفاده است .

* درباره  موضوع نويسي كتاب ها و شيوه اي كه در اين زمينه به كار مي بريد توضيحاتي ارايه بفرماييد.

- درهمه كتابخانه ها و مراكز ، كتابشناسي موجود است اما كتابشناسي ها با توجه به محدوديت اطلاعات شان قابل استفاده  محققين نيست. اين محقق اگر بخواهد از ميان مثلا ده هزار كتاب علوم عقلي اسلامي آن منبع مورد نظر خودش را كه مطلب خاصي در آن است پيدا كند شايد ساعت ها بايد وقت بگذارد ،  اما ما با اضافه كردن درجه بندي و اضافه كردن استخراج موضوعات با ذكر صفحات مطالب اين كار را براي محقق آسان كرديم. ما به عنوان نمونه تمام كتابهايي را كه به دستمان مي رسد به محققين مي دهيم كه يك تورقي بكنند . آنها مطالب اصلي اين كتاب ها را در فيش هايي مي نويسند. طبق يك شيوه نامه خاصي كه عناوين و موضوعات علوم عقلي را در چندين رديف ، طبق استانداردهاي تاييد شده - آدرس صفحات را مي نويسد. يك محقق اگر بخواهد مطلبي را راجع به موضوع تحقيق خودش پيدا كند كافي ست واژه  مربوط به تحقيق خودش را به كامپيوتر بدهد ، در يك برنامه رايانه  ده ها بلكه صدها كتاب با آدرس به صفحه به او مطلب بدهد كه در كجاها مي تواند اين كتاب را پيدا بكند . البته اگر زياد بشود باز مي تواند با محدود كردن دامنه - بخواهد يك مطلبي را  مثلا در قرن فلان پيدا بكند، اگرتركيب كند موضوع اش را با قرن ، همه  منابعي كه درباره اين موضوع در يك قرن خاص هستند به او مي دهد، اگر بخواهد موضوع اش را محدود كند بالكل به منابع درجه يك  و اگر فرصت كمتري دارد يا تحقيقات عميق تري مي خواهد انجام بدهد ، با يك تركيب مي تواند در رايانه دامنه ي تحقيق را محدود كند . اين هم از كارهاي بي سابقه اي است كه در جايي از مراكز ديگر كشور سراغ نداريم.

* فعاليت هاي اين مركز و تهيه وتدوين مقدماتي دايره المعارف از چه سالي شروع شده است؟

- از ابتداي سال 1380 اين مركز با نام يك مركز پژوهشي مستقل از بخش هاي ديگر موسسه شروع به كار كرد .  البته قبل  از آن هم به عنوان يك واحد پژوهشي زير نظر معاونت پژوهشي مشغول تربيت نيرو و به دست آوردن تجارب بوديم ، فعاليت هايي با اين گستردگي و با يك تجربه كوتاه قابل استفاده نخواهد بود. بعضي از فعاليت هاي ما با آزمايش و خطا شروع شد ، چون سابقه اي در مراكز ديگر نداشتيم . به عنوان مثال ، موضوع نويسي كتاب ها به صورت آزمايشي انجام شده و موفقيت كاملي نداشت. اما از وقتي به شكل جديد مشغول شديم مشكلي در برنامه رايانه اي و در ارتباط با محققان روبه رو نبوده ايم .

* بفرماييد در اين مراحل تا چه حد فعاليت هاي مركز پيشرفت داشته است؟

اين مجموعه سه فاز دارد. در مجموعه كارهاي بنيادي و دراز مدت است.  ما نه  انتظارداشتيم و نه دوست داريم كه ديگران انتظار داشته باشند كه طي چند سال محدود ،  اين دائره المعارفها منتشر شود . چون با اين تحقيقات گسترده ابتدايي كه داريم ، ممكن است  چند سال ديگر تا شروع تدوين خود دايره المعارف طول بكشد . ما در فاز مقدماتي هستيم . تا اين جا استخراج اصطلاحات مختلف از منابع عمدتا انجام شده ، در" منطق"  ما كار را تمام كرده و تعاريف را استخراج كرديم . نمودارهاي شاخه درختي تهيه شده، مدخل هاي دايره المعارف مشخص شده، مدخل هاي فرهنگنامه تا چند ماه ديگر به كلي تمام مي شود و آماده تدوين فرهنگنامه  منابع مي شود . منابع زيادي ازمنابع اصلي منطق چكيده نويسي شده است . در فلسفه و عرفان و كلام منابع زيادي فهرست نويسي شده و بسياري از منابع علوم عقلي به طور مستقيم و غير مستقيم ، شايد هفتاد هزار منبع علوم عقلي تاكنون شناسايي شده ، بيش از سه هزار از اين منابع موضوع نويسي شده و بعد از اتمام اين مرحله از كار ، كار فرهنگنامه هاي علوم عقلي اسلامي آغاز مي شود . ما در صدد تهيه اولين فرهنگنامه علوم عقلي اسلامي ، يعني فرهنگ نامه منطق هستيم كه مقدماتش فراهم شده است.

* يعني تا به حال هيچ بخشي از اين فعاليت گسترده عرضه نشده است؟

- بخش هايي در دست آماده شدن است . حتي صفحه بندي هم شده، بخش هايي درحد انجام اصلاحات نهايي است . ما تا به حال هيچ عرضه مشخصي  به بيرون از اين مجموعه نداشتيم . بخشي از اين محصولات توسط محققين خود اين مجموعه كه اهداف اصلي اين تحقيقات هستند در حال استفاده است .