فقدان انسجام فکری مهمترین ضعف کتاب "تاریخ فلسفه اسلامی" است

به گزارش خبرنگار مهر، نشست نقد و بررسی مجموعه "تاریخ فلسفه اسلامی" که زیر نظر دکتر سید حسین نصر و الیور لیمن سامان یافته با حضور کامران فانی، دکتر محمود یوسف‌ثانی و دکتر حسین هوشنگی در شهر کتاب برگزار ‌شد.

کتاب "تاریخ فلسفه اسلامی" زیر نظر دکتر سید حسین نصر و الیور لیمن که پیش از این در دو جلد و به زبان انگلیسی منتشر شده، هم اکنون با همکاری گروهی از مترجمان در پنج جلد به زبان فارسی از سوی انتشارات حکمت در دسترس علاقمندان به این حوزه قرار دارد.

کامران فانی از مترجمان و ویراستاران برجسته کشور در ابتدای نقد کتاب تاریخ فلسفه اسلامی به تشریح تاریخ نگاری فلسفه و سیر آن در جهان اسلام پرداخت.

قدما معتقد بودند فلسفه تاریخ ندارد

وی با بیان اینکه تاریخ فلسفه شأنی برای شناخت فلسفه ندارد، تأکید کرد: قدمای ما معتقد بودند که فلسفه تاریخ ندارد چراکه فلسفه کوشش برای رسیدن به حقایق است.

این ویراستار و پژوهشگر ادبی یادآور شد: در گذشته اصولا فکر می کردند که تاریخ به سوی انحطاط پیش می رود. جامعه آرمانی و عصر طلایی برای آنها دوران گذشته بود و معتقد بودند هر چه ما از این عصر طلایی دور می شدیم منحط تر می شدیم.

وی با اشاره به موکول شدن عصر طلایی به آینده در نظر متفکران غربی، افزود: این تصور که ما در آینده دنیای بهتری خواهیم داشت در ادیان شرقی وجود داشته که اعتقاد است با آمدن منجی تاریخ تمام می شود این اعتقاد در آیین زرتشتی، مسیحیت، یهودیت و حتی آیین بودایی وجود دارد که با آمدن منجی جهان یکسره به کمال می رسد .

این مترجم آثار فلسفی تأکید کرد: اولین بار این مسئله در غرب پیدا شد که ما می توانیم جامعه آرمانی در آینده درست کنیم و علت این تفکر تغییر بود . تغییر و تحول در گذشته جنبه منفی داشت و از دوره رنسانس به بعد این فرض را گذاشتند که تغییر می تواند به سوی بهبود اوضاع برود.

تاریخ نگاری فلسفه با هگل آغاز شد

وی با بیان اینکه تاریخ نگاری فلسفه با هگل آغاز شد، افزود: هگل معتقد بود که فلسفه سیر تحول دارد و همانطور که معقولات منطقی از دل هم بیرون می آیند و از هر برهان، برهانی تازه پیدا می شود و اینها زنجیری را تشکیل می دهند تا به زمان ما برسند در مورد فلسفه هم همینطور است هر فیلسوفی متکی بر گفته های گذشته با توجه به عقاید جدید آن را به دنیای آینده می دهد و هگل معتقد بود که همه کوششها به فلسفه خودش می رسد.

وی اولین مورخ فلسفه را ارسطو خواند و گفت: ارسطو در کتابهایش به سیر تحول و تکامل اندیشه ها توجه داشت اما اولین کسی که تاریخ فلسفه را نوشت شاگرد ارسطو، ساوپراکتوس بود.

فانی با بیان اینکه تاریخهای فلسفه تذکرة الفلاسفه یا تذکرة الحکمایی است که در آن هیچ نوع ارتباطی بین اندیشه ها و بستری که این افراد پرورش پیدا کردند دیده نمی شود، افزود: تنها کتاب تاریخ فلسفه ای که از جهان یونان به جهان اسلام منتقل شد کتابی از پروتاس است و یکی از مآخذ مورخین فلسفه دوره اسلامی بود و در دوره اسلامی همین شیوه یونانی که عقاید نگاری بود، دنبال شد.

وی ضمن اینکه اثر ابن ندیم در مورد تاریخ فلسفه و کتابشناسی فیلسوفان را یکی از مآخذ مهم خواند، سوانح الحکمه ابوسلیمان منطقی سجستانی را مهمترین تاریخ فلسفه در جهان اسلام توصیف کرد و افزود: کتاب عیون الانباء و اخبار الحکما در واقع تاریخ اطبا هستند . در قدیم طبیب حتما حکیم(فیلسوف) بود و ابن سینا، رازی، ابن میمون نیز از اطبا مشهور بودند که نگارش تاریخ اطبا در واقع تاریخ فلاسفه بود.

فلسفه اسلامی در غرب مظلوم واقع شد

وی به سیر تاریخ فلسفه نویسی غرب در جهان اسلام اشاره کرد و گفت: فلسفه اسلامی مظلوم واقع شد. فلسفه هنوز هم در دپارتمان های دانشگاههای غربی در حوزه درس فلسفی نیست. فلسفه اسلامی هیچگاه در غرب در بخشهای فلسفه دانشگاهها تدریس نشد بلکه همیشه در حوزه مطالعات اسلامی، شرق شناسی یا ایران شناسی مطرح شد و هیچوقت به عنوان فلسفه به آن نگاه نمی کردند در صورتی که ذاتا فلسفه است. به همین دلیل مورد توجه قرار نگرفت، مضاف بر اینکه معتقد بودند فلسفه اسلامی ترکیبی از فلسفه غرب آن هم از نوع قرون وسطا است که به درد جهان مدرن هم نمی خورد.

فانی با بیان اینکه اولین کوششها برای نگارش تاریخ فلسفه اسلامی از سوی همین افراد بود و با اینکه اطلاعات خوبی می دادند ولی فلسفی نمی اندیشیدند و بیشتر به  فلسفه اسلامی به عنوان اعتقادات دینی نگاه می کردند، افزود: اولین کسی که تاریخ فلسفه در جهان اسلام را نگاشت کتاب شناس معروف "سلیمان مونک" بود که 150 سال پیش تاریخ فلسفه یهودی و اسلامی نوشت.  بعد از آن اوایل قرن بیستم فردی آلمانی به نام "دِگوئر" تاریخ فلسفه در جهان اسلام را نوشت که به فارسی، انگلیسی و عربی ترجمه شده است و اولین کتاب تاریخ فلسفه ای بود که به فارسی ترجمه شد.

این ویراستار گفت: ایراد کتاب دگوئر مثل بقیه کتب تاریخ فلسفه اسلامی که در غرب نوشته شد این بود که فلسفه را به ابن رشد منتهی می کند و معتقد است که با انتقاد غزالی، فلسفه در جهان اسلام از میان رفت و اصلا به ایران توجه نداشتند.

وی ضمن اینکه بهترین تاریخ فلسفه اسلامی به زبان انگلیسی را اثر ماجد فخری عنوان کرد که در عین حال ضد ایرانی است، افزود: مفصلترین تاریخ فلسفه اسلامی اثر میان محمد شریف(م.م شریف) در دو جلد به زبان انگلیسی است که به فارسی در چهار جلد منتشر شده است.

استمرار فلسفه اسلامی پس از ابن رشد در ایران

فانی مشارکت ایرانی ها در نگارش تاریخ فلسفه اسلامی م.م شریف را یادآور شد و گفت: به این دلیل مدیون دکتر نصر هستیم چراکه باعث شد دیگر فلسفه را به ابن رشد در قرن 6 هجری یا قرن 12 میلادی خاتمه ندهند و با انتشار این کتاب دو جلدی به زبان انگلیسی اولین بار غربیان متوجه شدند که فلسفه چیزی نبوده که در جهان اسلام خاموش شده باشد بلکه لااقل در بخشی از این جهان که ایران است کانون فلسفه هنوز شعله ور است و یک سیر بسط تکاملی هم داشته ایم.

وی با اشاره به تاریخ فلسفه اسلامی مورد بحث که زیر نظر دکتر نصر و لیمن منتشر شده، تعدد نویسندگان متخصص با اندیشه های مختلف را یکی از مهمترین اشکالات این کتاب خواند که منجر به ناهماهنگی و عدم انسجام فکری در کتاب و نگارش شده است که خواننده با یک مجموعه اطلاعات پراکنده مثل یک دایرة المعارف روبه رو می شود.

این ویراستار با طرح این پرسش که صفت اسلامی به دنبال فلسفه یعنی چه؟ افزود: در این کتاب دکتر الیور لیمن که یکی از سرویراستارهای این کتاب انگلیسی است مقاله مفصل و خوبی در پاسخ به این سؤال نوشته که به نظر ما که در جهان اسلام هستیم نزدیک است.

کلام اسلامی همان فلسفه است

فانی بخش جهان پیش از اسلام کتاب مورد بحث را که مسئله انتقال علوم یونانی به جهان اسلام از طریق ایران را بررسی می کند بسیار خوب توصیف کرد و در ادامه به برخی از اشکالات این کتاب اشاره کرد و گفت: مسئله ای که در این کتاب مانند دیگر کتب تاریخ فلسفه اشلامی توجه نشده، مسئله "کلام" است. در این کتاب سه مقاله در مورد علم کلام در اهل سنت، شیعه و اسماعیلیه داریم و اصلا توضیح نداده که رابطه علم کلام با فلسفه چیست؟ در واقع کلام اسلامی به ویژه از قرن هفتم و از زمان خواجه نصیر طوسی به بعد همان فلسفه است و تنها ابن خلدون این مسئله را متوجه شد که فلسفه اسلامی چیزی جز علم کلام و الهیات نیست و هدف آن دفاع از دین اسلام بوده است.

وی جای مقاله ای با عنوان تاریخ نگاری فلسفی در اسلام را در این کتاب خالی دانست و گفت: عرفان فلسفه نیست، با اینکه ما متفکران و شعرای برجسته ای داشته ایم اما فیلسوف نبودند. در حالی که در این کتاب 90 صفحه در مورد عین القضات همدانی مطلب آمده اما من نمی دانم رابطه او با فلسفه چیست. اما در مورد ابن عربی باید گفت که همانطور که کلام فلسفی شد، مکتب ابن عربی توسط شاگردان ایرانی او کم کم فلسفی شد.

این پژوهشگر پرداختن به فقه در کتاب تاریخ فلسفه اسلامی اخیر را عجیب توصیف کرد و گفت: اگر در مورداصول می نوشتند نزدیکتر بود چون اصول فقه مبتنی بر استدلال است ولی آوردن علم فقه آن هم فقط فقه شافعی در کتاب فلسفی عجیب است.

فانی مقاله مربوط به فلسفه یهودیان در جهان اسلام را بسیار خوب توصیف کرد و در عین حال پرداختن به علم و ادبیات را به فلسفه مربوط ندانست و افزود: به جای اینها بهتر بود به مباحث فلسفی می پرداختند به خصوص دوره خواجه نصیر تا میرداماد را بیشتر توجه می کردند.

وی ضمن تجلیل از دکتر نصر تأکید کرد که زحمات اصلی بر دوش الیور لیمن بوده و در ادامه با اشاره به اشکالات متعدد ترجمه فارسی این کتاب، نبود ویراستار واحد در ترجمه فارسی، نپرداختن به برخی از فیلسوفان معاصر، وجود برخی اغلاط اسامی یونانی را از مهمترین اشکالات ترجمه فارسی 5 جلدی کتاب تاریخ فلسفه اسلامی خواند.

ثانی: فهم فلسفه بدون توجه به تاریخ فلسفه مطابق واقع نیست

در ادامه این نشست، دکتر محمود یوسف ثانی نیز با سپاس از سخنان دکتر فانی، افزود: ضرورت پرداختن به تاریخ فلسفه شاید در این است که مفاهیم فلسفی بر عکس مفاهیم علوم تجربی و برخی از علوم اجتماعی مفاهیم تنها انتزاعی هستند و وقتی یک مفهوم انتزاعی است رسیدن به مقصود و مراد صاحب این مفهوم دشوارتر است.

عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه تصریح کرد: تاریخ فلسفه نشان می دهد مفاهیم فلسفی در طول زمان چه تحولاتی پیدا کرده اند تا به ما رسیدند فهم فلسفه بدون توجه به تاریخ فلسفه به معنی تاریخ اندیشه ها و مفاهیم فلسفی شاید فهم مطابق واقعیت نباشد.

یوسف ثانی ضمن انتقاد از وجود مقالات ناهماهنگ، عدم اشاره به برخی از فیلسوفان در این کتاب در عین توجه به برخی از عرفا، کتاب مورد بحث را مجموعه ای از آرای فیلسوفان، مکاتب فلسفی و موضوعات فلسفی دانست.

مترجم بخشی از کتاب تاریخ فلسفه اسلامی، افزود: در زمانه ما که به ویژه ایرانی ها که در نوشتن تاریخ فلسفه اسلامی یا ایرانی تقریبا هیچ قدم مستقلی برنداشتیم و عربها در این زمینه بر ما پیشی داشتند، این کتاب با مشارکت ایرانی ها و غیر ایرانی ها نوشته شد.

دکتر حسین هوشنگی نیز در پایان این نشست با اشاره به محاسن این کتاب، تأکید کرد: کتاب تاریخ فلسفه اسلامی جدید تلفیقی از موضوع محور و فیلسوف عقیده محور است.

استاد دانشگاه امام صادق(ع)، در دفاع از پرداختن به علوم مختلف از جمله عرفان و فقه در کتاب فلسفی تأکید کرد: فلسفه به عنوان یک علم خود به خود در تعامل با محیط فرهنگی اش پدید آمده است و به عنوان ادبیات مکتوبی حجم وسیعی از مکتوبات اسلامی را به خود اختصاص داده است. باید پیوندها و نحوه داد و ستدی که بین این علوم با فلسفه بر قرار شده عیان کرد که در این کتاب مذکور انجام نشده است.

هوشنگی علت پرداختن به عین القضات همدانی را در این کتاب فلسفی در واقع تأکید لیمن و دکتر نصر بر استمرار فلسفه بعد از ابن رشد دانست.

وی از کتاب "سیر فلسفه در جهان اسلام" اثر ماجد فخری به دلیل حاکمیت نگاه و بینش واحد به عنوان بهترین کتاب در تاریخ فلسفه اسلامی یاد کرد و در عین تجلیل از کتاب تاریخ فلسفه اسلامی اخیر، عدم حاکمیت نگاه واحد به دلیل تعدد نویسندگان با اندیشه های مختلف، عدم یکدستی مقالات، عدم یکدستی مصطلحات عربی و لاتین و یونانی، تعارض برخی فصول کتاب با یکدیگر و تشتت در کتاب شناسی را از نواقص اصلی این کتاب برشمرد.