بدون تردید کتاب و کتابخوانی از مضامینی است که از نظر کتابهای آسمانی و کلام بزرگان دینی جایگاه ویژه دارد و همواره مورد توجه و ستایش اندیشمندان و متفکران جوامع مختلف نیز قرار گرفته است. کتاب، عالَمی است جاودانی و جهانی است روحانی که گذراندن اوقات فراغت در آن باعث کمال یابی و رسیدن به سعادت حقیقی است.
طبیعی است که نقش نگهبانان و خدمتگزاران بوستان سراسر فضیلت کتاب و دانایی، آنچنان گسترده و عمیق است که بدون شناخت آنها دستیابی به زحمات و نتایج خدماتشان مشکل خواهد بود. از زمره پاسداران ادب فارسی و از برگزیدگان این جمع، امین اهل فضل، دکتر محّمد معین است.
معین در سال 1293 شمسی در شهر رشت به دنیا آمد. در خردسالی پدر و مادرش را از دست داد و پدربزرگ وی؛ شیخ محمدتقی معین العلما که از جمله علمای روحانی رشت بود، به تربیت وی همت گماشت. پس از پایان تحصیلات ابتدایی و بخشی از دوره متوسطه در رشت به تهران رفت و دوره دوم متوسطه را در دبیرستان دارالفنون در رشته ادبی به پایان رسانید.
دوره شش ساله ابتدایی را ظرف دو سال پایان رساند و سپس رشته ادبی را در رشت و دوره دوم را در دارالفنون تهران گذراند. ۱۶ ساله بود که از دانشکده ادبیات و دانشسرای عالی در رشته های ادبیات فارسی، فلسفه و علوم تربیتی لیسانس گرفت.
در طی این سالها استعداد خاصی در ادبیات و عربی از خود نشان داد. پس از اخذ دانشنامه لیسانس در سال 1314 به سمت دبیر در دبیرستان شاهپور اهواز شروع به کار کرد و پس از سه ماه با سمت ریاست دانشسرای عالی شبانه روزی اهواز به کار ادامه داد. در همین ایام به وسیله مکاتبه از آموزشگاه روانشناسی بروکسل در بلژیک روانشناسی عملی و دیگر شعب آن از قبیل خط شناسی و مغزشناسی را فرا گرفت.
توصیه ای که راه معین را روشن کرد
محیط آرام اهواز فرصت مناسبی برای این دانش پژوه جوان بود که به یک سلسله مطالعات ادبی بپردازد. او حافظ را برای این کار انتخاب کرد و در مدت چهارسال رساله تحقیقی جالبی درباره او به رشته تحریر در آورد.
در همین زمان عده ای باستانشناس فرانسوی که برای حفاری به شوش می رفتند وارد اهواز شدند. آشنایی معین با این گروه مسیر تازه ای در پیش پای استاد جوان برای مطالعات و تحقیقات ادبی باز کرد. او خود در این خصوص می نویسد: "یک روز رئیس هیئت که پیرمردی دانشمند و آشنا به تمدن باستانی ما بود، ضمن صحبت به من گفت: لهجه های محلی ایرانی کم کم دارند مغلوب لهجه های مرکزی می شوند. شاید دیری نپاید که دیگر اثری از این لهجه ها باقی نماند و آن وقت... او حرفش را برید. یک لحظه در چشمان من نگاه کرد و سپس چنین ادامه داد: وظیفه شما جوانهاست که یادگارهای لهجه های محلی را حفظ کنید."
این توصیه، راه معین را روشن کرد. او تصمیم گرفت که زندگی خود را وقف ادبیات سرشار و غنی ایران کند و به جمع و تدوین اصطلاحات، لغات، امثال و حکم زبان فارسی در چهارگوشه مملکت بپردازد. چند سال بعد که به تهران آمد، در دوره دکترای ادبیات فارسی نام نویسی کرد.
نیما یوشیج در وصیتنامه اش تاکید کرد که به جز معین که نمونه صحیح علم و دانش است، هیچ کس حق ندارد به آثار او دست بزند و او را قیم اشعار خود قلمداد کرد |
معین پس از ارائه پایان نامه دکترا با عنوان "مزد یسنا و تاثیر آن بر ادبیات فارسی" که با رتبه بسیار خوب مورد قبول واقع شد، به عنوان نخستین دکتر ادبیات فارسی در ایران شناخته و پس از آن در دانشکده ادبیات به تدریس مشغول شد.
معین در ۲۷ سالگی کار با دهخدا را آغاز کرد و به نویسندگان و پژوهندگان همراه وی پیوست و تا زمان درگذشت دهخدا در تدوین لغتنامه دهخدا همکاری نزدیک داشت.
در ۱۳۳۴ پس از درگذشت دهخدا طبق وصیتنامه او به ریاست امور علمی سازمان لغتنامه منصوب شد. نیما یوشیج هم بی آنکه معین را دیده باشد در وصیتنامه اش او را به عنوان امین و معتمد خود برگزیده بود. نیما یوشیج در وصیتنامه اش تاکید کرد که به جز معین که نمونه صحیح علم و دانش است، هیچ کس حق ندارد به آثار او دست بزند و او را قیم اشعار خود قلمداد کرد.
در قسمتی از وصیتنامه نیما در خصوص معین آمده است: "کاغذ پاره مرا باز کنید. دکتر محمد معین که هنوز او را ندیده ام، مثل کسی است که او را دیده ام. اگر شرعا می توانستم قیم برای ولد خود داشته باشم، دکتر محمد معین قیم است ولو این که او شعر مرا دوست نداشته باشد".
جلال آل احمد در مورد اینکه چرا نیما، دکتر معین را برای نشر آثارش انتخاب کرده می گوید: "اولین نکته ای که به ذهنم رسید، در جواب این سئوال بود که پیرمرد چرا دکتر معین را وصی خویش کرده ...[به یقین] در امانت دکتر معین پناهگاهی می جست از بد حادثه ای که گمان می کرد به کمین آثارش نشسته."
دکتر معین حدود 23 جلد کتاب تالیف کرد و از فعالیتهای پراهمیت وی می توان به همکاری با علامه دهخدا و تنظیم فیشهای چاپ نشده بعد از فوت وی اشاره کرد |
دکتر معین از چند دانشگاه خارجی درجه دکترای افتخاری داشت و عضو فرهنگستان ایران شد که ریاستش با ذکاءالملک فروغی بود. معین ریاست کمیسیون ادبیات سمینار جهانی تاریخ و فرهنگ ایران را بر عهده داشت، در سمینار بین المللی(سومر) دانشگاه هاروارد، کمیته مجموعه کتیبه های ایران، کمیته تالیف فرهنگ پهلوی، انجمن خاورشناسان پاریس و انجمن فلسفی عضویت داشت.
دکتر معین حدود 23 جلد کتاب تالیف کرد و از فعالیتهای پراهمیت وی می توان به همکاری با علامه دهخدا و تنظیم فیشهای چاپ نشده بعد از فوت وی اشاره کرد.
سرانجام دکتر معین در آبان ماه 1345 پس از سالها تلاش و کوشش در راه فرهنگ به علت خستگی زیاد کاری و اشتباه پزشکان به حال اغما افتاد و مدتی بعد به معشوق حقیقی پیوست اما تاریخ هیچ گاه عشق او به فرهنگ و تلاشهایش را از یاد نخواهد برد.
از آثار ارزشمند دکتر معین می توان به "ستاره ناهید" یا "داستان خرداد و امرداد"، "یوشت فریان مرزبان نامه( به فارسی و روسی)"، "یادنامه پورداوود"، "برگزیده شعر فارسی(دوره طاهریان، صفاریان، سامانیان، آل بویه)"، "قاعده های جمع در زبان فارسی"، "مزدیسنا و ادب پارسی"(در دو جلد)"، "برگزیده نثر فارسی(دوره های سامانیان و آل بویه)"، "مفرد و جمع"، "تحلیل هفت پیکر نظامی"، "اسم جنس"، "حافظ شیرین سخن"(در دو جلد)و "مجموعه مقالات"(در دو جلد) اشاره کرد.
"برهان قاطع"( در 5 جلد)، "دانشنامه علایی ابن سینا"، "چهار مقاله نظامی عروضی"، "جامع الحکمتین ناصر خسرو"، "شرح قصیده فارسی خواجه ابوالهیثم"، "مجموعه اشعار دهخدا"، "جوامع اشعار دهخدا"، "جوامع الحکایات و لوامع الروایات محمد عوفی"، "عبهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی" و "حواشی بر اشعار خاقانی" نیز بخشی از تصحیحات معین هستند، ضمن اینکه ترجمه های او نیز عبارتند از "روانشناسی تربیتی"، "کتبیبه های پهلوی"، "خسرو کواتان و ریدک وی" و" ایران از آغاز تا اسلام".
"حافظ شیرین سخن" به قلم وی شامل 9 جلد کتاب در مورد حافظ و حاصل بیش از 12 سال بررسی و تحقیقات معین در احوال و آثار این شاعر است. همچنین بالغ بر 200 مقاله از معین در زمینه های ادبیات، تاریخ ادیان ایران، دوره قبل از اسلام و عهد اسلامی، علوم تربیتی، تاریخ ادبیات و آثار باستانی در مجلات مختلف در ایران و کشورهای دیگر به چاپ رسیده است.
معین در حیات خود همکاریهای وسیعی با خاورشناسان داشت
معین در طول حیات خود همکاریهای وسیعی با خاورشناسان در زمینه های مختلف داشت. کتاب "جامع الحکمتین" ناصرخسرو برای نخستین بار توسط هانری کربن؛ خاورشناس فرانسوی و دکتر معین تصحیح و به چاپ رسید و از طرف Acadomie des Inscriptionset Letters فرانسه به دریافت جایزه نائل شد. از نتایج دیگر این همکاریها انتشار یک سلسله کتب عربی و فارسی به فارسی و فرانسوی بود.
به عنوان یک محقق، معین فردی واقع بین و امانتدار بود، همیشه جانب اعتدال را رعایت و از غرض ورزی به شدت دوری می کرد. این خصیصه وی باعث شد که بسیاری از بزرگان ادب ایران همچون علامه دهخدا و نیما یوشیج ادامه جمع آوری، تدوین و چاپ آثار خود را به دست وی بسپرند.
ابعاد زندگانی دکتر معین راست و روشن است و این محقق خصوصیات بسیار درخشانی دارد که از میان آنها می توان به وقار و صلابت، طنین خوش صوت، عطوفت، متن شناسی در عین چیره دستی و گرامرشناسی در حد نمونه اشاره کرد.
دکتر معین افزون بر آن که به حفظ و انتقال صحیح آثار پیشینیان پای می فشرد و در جلوگیری از تحریف و تغییر آنها دقت می کرد، خود نیز نمونه ای از یک انسان امین بود. این که چرا نیما در میان این همه ادیب، شاعر و طرفدار شعر نو به سراغ معین می رود، از آن رو اهمیت دارد که بدانیم خود نیما هم می دانست که دکتر معین میانه چندانی با شعر و به خصوص شعر نو ندارد و حتی ممکن است مخالف ذوق او باشد اما آنچه باعث شد تا نیما به معین روی آورد، امانتداری دکتر بود.
گسترش فعالیتها و شخصیت برجسته دکتر معین باعث شده بود نه تنها در داخل که در خارج کشور نیز نظرها به سوی وی جلب شود. این شخصیت برجسته علمی به واسطه پژوهشها و تحقیقاتش موفق به کسب مدالها و نشانهایی شده بود که برای ارج نهادن و قدردانی از ارزش وی به او اعطا می شد به عنوان مثال مدالهایی از جمله جایزه عالی آکادمی ادبیات فرانسه، نشان درجه دوم سپاس، نشان هنر و ادبیات دولت فرانسه، نشان آکادمیک از رئیس جمهور فرانسه، نشان لژیون دونور، نشان درجه دوم علمی به عنوان تقدیر و تحسین از جایگاه علمی و ادبی معین به وی اهدا شده است.
استادی و تسلط دکتر معین بر ادبیات فارسی و غوطه ور شدن در دریای معانی و مفاهیم ادبی باعث شده بود تا وی هر از چندگاهی به شعر نیز بپردازد. هرچند هیچگاه شاعری را به عنوان شغل خود برنگزید، اما سخنرانیهای ادبیِ وی و سخن سرایی در همایشها و کنفرانسها نشان از شور و عشق و علاقه وی به شعر فارسی داشت.
سخن سنجی و سخن شناسی، از وی شخصیتی ساخته بود که در سرودن نیز دستی داشته باشد که نمونه ای از آن چنین است:
من غلام همت آن خواجه شیرازی ام حافظ از عهد ازل بودست یکتا پیر ما
گفت دی با من چه شد گنجینه عرفان "معین" گفتمش جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما
علامه دهخدا نیز در زمره کسانی بود که در زمان حیات از معین برای تدوین لغتنامه اش یاری جست و تدوین ادامه آن را نیز پس از وفات خود به معین سپرد. دهخدا در وصیت نامه اش قید می کند که زحمتی که برای معین در تدوین لغت نامه به جای گذاشته، حداقل معادل نصف تالیف است.
معین نیز بخش بزرگی از عمر خود را صرف تدوین ادامه این لغتنامه کرد و در بخشی از مقدمه آن بدون ذکر زحمات خویش نوشت: "لغتنامه دهخدا محصول مطالعات مداوم و کوششهای خستگی ناپذیر چهل و پنج ساله استاد دهخدا و گروهی از یاران اوست."
معین ضمن انجام تعهد بزرگی که در قبال لغتنامه دهخدا داشت، شخصا نیز به دنبال آرزوی دیرینه اش که تدوین و چاپ فرهنگ فارسی بود، رفت و سرانجام پس از بیست سال کار و کوشش به این آرزو جامه عمل پوشانید. در طی تدوین فرهنگ، معین رعایت امانتداری را به حدی رسانید که به عنوان اگر از مستخدم خود لغتی عامیانه می شنید که مفید به نظر می رسید، آن را به نام وی ضبط میکرد و در آثار خود می آورد.
تا پیش از آنکه علامه دهخدا دست به کار تنظیم لغتنامه دهخدا شود، ماخذ و منابع لغت پارسی، فرهنگهایی بود که یا در هندوستان نوشته شده بود یا ترکان پارسی زبان برای رفع مشکل خویش به تدریج بر آن همت گماشته بودند. از جمله این فرهنگها می توان از دو فرهنگ به زبان پهلوی(فرهنگ اوستا و پهلوی) از دوره ساسانی، پهلویک(فرهنگ پهلوی)، دو فرهنگ فارسی که اثری از آنها نمانده (اولین فرهنگ فارسی به قلم جراح ایرانی در قرن چهارم و فرهنگ ابوحفض سغدی)، صحاح الفرس(تالیف نخجوانی) در قرن هشتم و فرهنگ فخر قواس(تالیف در هندوستان) از قرن هفتم هجری نام برد.
بعضی از این فرهنگها شامل لغات فارسی و فاقد لغات عربی "مستعمل در زبان فارسی" هستند، بعضی دیگر همه لغات فارسی و عربی مستعمل را ضبط نکرده اند و در ضبط تلفظ صحیح بقیه لغات موجود هم اشتباه وجود دارد و یا از معانی متعدد یک لغت به یک دو سه معنی اکتفا کرده اند.
برخی از فرهنگها از ذکر شواهد و امثله خودداری کرده اند و آنها هم که شاهد آورده اند برای برخی از معانی بعضی لغات شاهد نقل کرده اند و غالب شواهد نیز از شعر است، نه از نثر. در تطبیق معنی لغت و مفهوم اشعار هم دچار لغزش شده اند و از طرفی فرهنگهای متاخر بیشتر اشعار شاعران عهد انحطاط ادبی را نقل کرده اند.
به این ترتیب تا قبل از دهخدا اثر جامعی در لغت فارسی که آینه تمام نمای تحول زبان فارسی در قرون گذشته باشد، وجود نداشت تا احتیاجات طالبان علم و ادب را برآورد. کسانی که با تحقیقات ادبی سر و کار داشتند، مشکلات بسیاری در یافتن یک لغت نسبتا مهجور داشتند که تعدد فرهنگهایی که هر یک بر اساس متفاوتی تنظیم شده بود و عدم وجود تلفظات دقیق در این فرهنگها بخشی از این مشکلات است.
معین طی 20 سال تدوین فرهنگ معین را در شش جلد به پایان رساند
لغتنامه دهخدا قدمی بزرگ در راه مقابله با این مشکلات بود اما استفاده از یک لغتنامه بزرگ برای استفاده های کوچک و روزمره آسان نبود. لغتنامه دهخدا از نوع دایره المعارفهای بزرگ است و در زبان فارسی تا قبل از معین فرهنگ کوچکی که با مراجعه به آن بتوانیم به سرعت و به آسانی و از روی یک شیوه درست معنی یا ریشه یا یکی از ترکیبات لغوی واژه ای را بیابیم، وجود نداشت.
معین در طی بیست سال تلاش و در حالی که به طور همزمان به ادامه تدوین لغتنامه دهخدا مشغول بود، تدوین و چاپ فرهنگ معین در شش جلد را به پایان رسانید. این فرهنگ شامل لغات ادبی، علمی، هنری، حقوقی، فلسفی، عرفانی و لغات مربوط به پیشه های مختلف است و حاوی لغات ایرانی (اوستایی)، پارسی باستان، پهلوی، دری قدیم، سعدی ... و لغات سامی، ترکی، مغولی، یونانی، لاتینی و... و نیز لغات فصیح و عامیانه و لغات فرهنگستانی نیز می شود.
همچنین در این فرهنگ از منابع و عناصر زبان فارسی سخن گفته شده و از زبانهای ایرانی کهن، ایران میانه، و ایران کنونی مثال آورده شده است. از مزایای دیگر این فرهنگ، مصور بودن آن است، تا جاییکه هزاران نقش سفید و سیاه و رنگین، این فرهنگ را جاندار و گویا کرده است.
معین معتقد است که هیچ فرهنگ کاملی نمی تواند کار یک تن باشد و نباید باشد. معین در فرهنگ خود از ۳۰۰ هزار فیش که با همکاری گروهی از دوستان فاضل و بالغ بر۴۰۰ دانشجو در طی ۲۰ سال فراهم کرده، استفاده کرده است.
دکتر معین با فراهم کردن مجموعه شش جلدی فرهنگ فارسی خدمتی بس بزرگ به جامعه ادبی انجام داد، ضمن اینکه فرهنگ معین با یک روش ابتکاری و بهره گیری از فرهنگهای مختلف و روشهای گوناگون تدارک دیده شد.
دکتر معین افزون بر آن که به حفظ و انتقال صحیح آثار پیشینیان پای می فشرد و در جلوگیری از تحریف و تغییر آنها دقت می کرد |
اطلاع از لغات و تلفظ آن، شناخت ریشه کلمات و ترکیبات آن، آشنایی با بزرگان عالم ادب، هنر، سیاست و اجتماع، معرفت در مورد آثار قلمی، فکری و معماری پیشینیان، آگاهی از اقوام و نژاد، اماکن جغرافیایی و فرقههای مذهبی، دانستن گزیدهای از اطلاعات تاریخی اعم از جنگ و صلح و پیمانها، بخشی از فواید به دست آمده از مطالعه این فرهنگ محسوب می شود، ضمن اینکه بهره گیری از ساختار سایر فرهنگها، استفاده از تصاویر، جدولها و نقشهها نیز از مزایای این کتاب به شمار می رود.
اهمیت تدوین لغتنامه دهخدا و فرهنگ معین و امثال آنها زمانی روشن می شود که توجه کنیم که ادبیات اروپایی بخشی از تحول بعد از رنسانس خود را مدیون فرهنگها و دایره المعارفهایی است که در این زبانها به وجود آمد، ضمن اینکه ادبیات وسیع و دیرپای فارسی تا قبل از دهخدا از داشتن یک فرهنگ واقعی بی نصیب بود.
حال سئوال این است که پس از این همه تلاش صورت گرفته در زمینه پاسداشت زبان فارسی، وضعیت فرهنگ لغتها در حال حاضر چگونه است و اصولا اهمیت فرهنگ لغتها چقدر است؟
ارزشمندی فعالیتهای معین هیچگاه از ذهن تاریخ ادبیات و زبان پاک نمی شود
استادیار دانشکده ادبیات دانشگاه آزاد اسلامی کرج در گفتگو با خبرنگار مهر در این خصوص اظهار داشت: استفاده از فرهنگنامه ها و لغتنامه ها در جامعه نوعی کار پژوهشی است زیرا کسانی که به این گونه کتابها مراجعه می کنند، حتی اگر در جستجوی معنای یک لغت باشند به کاری پژوهشی دست زده اند.
عطاالله کوپال ادامه داد: برای یافتن مقام و جایگاه فرهنگ نامه ها در جامعه، بهتر است به منزلت پژوهش در جامعه نظری بیفکنیم. ارزش بخشیدن به تحقیق و پژوهش و تهیه برنامه علمی برای همگان در صدا و سیما که به معرفی فرهنگنامه ها و شیوه های استفاده از آنها بپردازد، می تواند بسیار مفید واقع می شود.
وی در خصوص جایگاه فرهنگنامه ها و لغتنامه ها در مراکز آموزشی بیان کرد: همانگونه که گفته شد، توجه به فرهنگنامه ها و لغتنامه ها پیوند مستقیمی با ارج نهادن به فرایند پژوهش در مدارس و دانشگاهها دارد. به نظر می رسد که نباید کار تحقیقی در مراکز آموزشی به عنوان امری مقطعی به شمار آید.
کوپال عنوان کرد:لازم است پژوهش به استراتژی اصلی حیات مراکز علمی ایران تبدیل شود که به طور مسلم در صورت تحقق این امر، فرهنگنامه ها و لغتنامه ها نیز بیش از قبل به جایگاه شایسته خود دست خواهند یافت.
این استاد ادبیات در زمینه کامپیوتری شدن فرهنگنامه ها تاکید کرد: در اواخر هزاره دوم میلادی چنین بیان می شد که با آغاز هزاره سوم، عصر استفاده از کاغذ نیز به سر می آید اما واقعیت این است که چنین شد و کاغذ و کتاب چاپ شده بر آن هنوز جایگاه خود را حفظ کرده و منقضی نشده اند.
وی ادامه داد: در عین حال تبدیل فرهنگنامه ها به نرم افزارهای کامپیوتری و کمک گرفتن از اینترنت در این زمینه دارای محاسنی است که آن را در کتاب و کاغذ نمی توان یافت.
دکتر محمد معین در شرایطی کار تدوین فرهنگ فارسی را آغاز کرد که نه سنت فرهنگی نویسی رایج بود و نه حمایت مورد نیاز تامین می شد |
عطاالله کوپال |
این استاد ادبیات اظهار داشت: البته گسترش و تسهیل استفاده از فرهنگها به صورت اینترنتی قبل از هر چیز به فراهم کردن زیرساختهای سخت افزاری و نرم افزاری نیاز دارد و بدون فراهم شدن این زیرساختها نمی توانیم در زمینه گسترش فرهنگ استفاده از فرهنگنامه ها بهترین استفاده از اینترنت را داشته باشیم.
کوپال افزود: سرعت اینترنت برای بسیاری از کاربران در ایران پایین و حدود 56 کیلوبایت است در حالیکه این سرعت در بسیاری از کشورهای پیشرفته حدود هشت مگابایت است که این امر نشان می دهد با وجود سرعت کنونی اینترنت در ایران کار با فرهنگنامه های اینترنتی عملا دشوارتر از پیدا کردن لغت از روی کتاب است.
وی خاطرنشان کرد: دکتر محمد معین در شرایطی کار تدوین فرهنگ فارسی را آغاز کرد که نه سنت فرهنگی نویسی رایج بود و نه حمایت مورد نیاز تامین می شد. وی برای تدوین فرهنگنامه خود تلاش بسیار زیادی کرد و نامش و ارزشمندی فعالیتهایش هیچ گاه از ذهن تاریخ ادبیات و زبان پاک نخواهد شد.
کوپال یادآور شد: اگر بتوانیم همه زمینه های مورد نیاز را برای گسترش استفاده از فرهنگنامه ها چه در شکل کتاب و چه کامپیوتری فراهم کنیم، خواهیم توانست زحمات اساتیدی از قبیل علامه دهخدا، دکتر سیدجعفر شهیدی و دکتر معین را که در راه حفظ ادبیات و زبان تلاش کرده اند، جبران کنیم.
نظر شما