اخلاق حرفه‌ای با "ممیزی اخلاقی" محقق می‌شود/ قوانین باید اخلاقی باشند

دکتر غلامرضا بیات در گفتگو با خبرنگار مهر اصول و هنجارهایی را که ناظر بر رفتارهای حرفه‌ای است اخلاق حرفه ای خواند و گفت: اخلاق حرفه‌ای زیر مجموعه اخلاق دستوری است. اخلاق دستوری اخلاقی است که مشخص می‌کند افرادی که در این حوزه قرار می‌گیرند چه کارهایی را باید انجام دهند و چه کارهایی را نباید انجام دهند تا رفتار مناسبی داشته باشند.

استاد اخلاق حرفه ای در حسابداری و حسابرسی دانشگاه تهران با اشاره به تقسیم‌بندی سه گانه اخلاق از نظر مارکس وبر گفت: مارکس وبر اخلاق را به اخلاق در خانواده و زندگی شخصی، سیاست و اجتماع و اخلاق در اقتصاد تقسیم بندی کرده که اخلاق حرفه‌ای زیر مجموعه اخلاق در اقتصاد است.

اصول اخلاقی در کشور ما کاربردی نشده است

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به وجود آموزه‌های اخلاق حرفه ای در تمدن ایران باستان و تعالیم اسلامی تصریح کرد: مبانی و مستندات اخلاقی ما یا فقهی است که بر می‌گردد به قرآن و سنت و یا روایی است که بر می گردد به احادیثی که از پیامبر اسلام و معصومین مطرح شده و این دو مبنا به کمک زمینه های فرهنگی سابق ما آمد. اما در جامعه 300ساله گذشته ما به دلیل اینکه دنیا تغییر کرد و مشاغل جدیدی وارد زندگی انسان شد ما برای این مشاغل جدید مفاهیم کلی اخلاق را نتوانستیم تطبیق بدهیم و شیوه های استفاده را نمی دانیم.

دکتر بیات افزود: سابقه فلسفه اخلاق در فرهنگ و دین ما کمتر از غرب نیست ولی در عمل و کاربرد در خیلی از حرفه‌ها ما عقبتر هستیم. مثلا اخلاق پزشکی سابقه دیرینه دارد اما متأسفانه در جامعه ما کاربردی نیست و بیشتر به یک شکل نمادین و سوگندنامه است و این به علت این است که پزشکان ما ممیزی اخلاقی نمی شوند، بلکه رها می شوند در نتیجه بعضا پزشک می شود یک کاسب و تاجر.

نتیجه ملاک ارزیابی قرار گیرد نه شکل کار

وی در مورد جایگاه اخلاق حرفه ای در مشرق زمین نیز گفت: ما در بسیاری از زمینه های علمی و فلسفی متأسفانه در تحقیقات از غرب عقب هستیم. چند نفر قرآن پژوه در ایران و یا در کشورهای اسلامی داریم؟ با یک نگاه کلی می بینیم که عمده این تحقیقات را غربی‌ها در خصوص قرآن انجام داده اند . ما بیشتر شکلی و آماری با امر پژوهش برخورد کرده ایم تا نشان دهیم چند تا مقاله و تحقیق در فلان دانشگاه داشته ایم اما به اینکه این تحقیقات و مقالات به چه انجامی رسیده توجه نمی کنیم.

وی تأکید کرد: آموزه‌ها و اندرزهای اخلاقی وجود دارد اما قابل اجرا نیست. یعنی با پژوهش و تحقیق فاصله داریم. باید زمینه‌ها و موانع به کارگیری آموزه‌های اخلاقی را بررسی کنیم که آیا علت عدم توجه به اخلاق حرفه‌ای این است که قانون حمایت نمی‌کند و یا حاکمیت توجه نمی‌کند یا جامعه قبول ندارد.

دکتر بیات عمده تألیفات و پژوهشهای مربوط به اخلاق حرفه ای در دانشگاه ها را در ایران از سال 83 اعلام کرد و گفت: شاید دانشگاه ها قبلا کار می کردند و دپارتمان اخلاق در دانشگاه تهران داشتیم ولی اخلاق حرفه ای به شکلی که الان یک شرکت برایش اخلاق مورد توجه هست و نقش اخلاق را در سوددهی و موفقیت بنگاه اقتصادی مورد مطالعه قرار می دهد، نبوده و این مباحث جدیدی است که در سالهای اخیر اتفاق افتاده است.

علت عدم توجه به اخلاق حرفه‌ای نبود ممیزی اخلاقی است

وی تصریح کرد: علیرغم اینکه ما ادعای یک جامعه فرهنگی و اخلاقی را داریم اما ممیزی اخلاقی صورت نمی گیرد. اینکه این سازمان چقدر با تبلیغات، آگهی استخدام، میزان حقوق یا ارائه خدمات سر مردم را کلاه می گذارد، اینکه آیا کالای اولیه با کالای صدم یکی است باید مورد توجه باشد. اگر کالای اولیه با کالای صدمی یکی نباشد این غیراخلاقی است و آن سازمان و شرکت دروغ گفته است. در حالیکه در غرب کالای اول و صدم را توانستند با یک استاندارد ارائه دهند.

مدرس دانشکده علوم اقتصادی رعایت قانون را یکی از ضوابط اخلاقی خواند و گفت: در اقتصاد قانونی به نام "قانون اشتباه جمع" هست که وقتی یک نفر کاری را انجام می دهد یک نتیجه خاصی دارد که اگر آن کار را همه انجام دهند لزوما آن نتیجه برای همه حاصل نمی شود. به طور مثال اطلاعیه ای بر روی دیوار است و صد نفر جمع می شوند تا بخوانند اولین نفر روی انگشتان پایش بلند می شود که بهتر بخواند. شاید این فرد بتواند بهتر اطلاعیه را بخواند اما اگر همه روی انگشتان پایشان بلند شوند باز به حالت اول برگشتیم و هیچ اتفاقی نیفتاده ضمن اینکه همه خسته شدیم. باید همه بفهمیم که رعایت قانون که یک اصل اخلاقی است به نفع ماست.

اصول اخلاق در ادیان یکی است

وی بر تشابه اصول اخلاقی در تمام ادیان تأکید کرد و گفت: اخلاق چه در مشرق زمین و چه در مغرب زمین قدمت دیرینه دارد. از زمانی که زندگی اجتماعی و اسکان آغاز شد و انسانها جامعه تشکیل دادند اخلاق هم حاکم شد و قبل از اینکه قانونی به وجود آید برای تأمین حقوق یکدیگر، قرار گذاشتند برای همین است که تشابه اخلاق را در قرآن، تورات، انجیل می بینیم و تفاوتهای بسیار جزئی دارند.

دکتر بیات با بیان اینکه بیش از سه دهه از طرح اخلاق حرفه ای در دنیا به شکل کاربردی نمی گذرد، افزود: در دهه 1970 مشکلات اقتصادی که در غرب بروز کرد و فسادهای مالی که در بورسهای غرب از جمله در بورس نیویورک اتفاق افتاد آنها را به فکر انداخت که این نظام مالی را که تا آن زمان فکر می کردند، کارایی دارد، اصلاح کنند. تا دهه 1970 همیشه فلاسفه به سراغ مردم و جامعه می آمدند و در مورد اخلاق سخن می گفتند اما از این به بعد اقتصاددانان به سراغ اخلاق رفتند.

وی ورود مباحث اخلاق حرفه ای را به دانشگاه های آمریکا از دهه 1980 عنوان کرد و افزود:  در نیمه دوم 1980 شرکتها به کدهای اخلاقی گرایش پیدا کردند و برای اینکه اعتماد دیگران را جلب کنند، برای خود کدهای اخلاقی تعریف کردند. کدها و استانداردهای اخلاقی این کمک را می کند که مصرف کننده مطمئن باشد که حقوقش در ارتباط با مؤسسه تأمین است. بعد از 1980 اروپا و آسیا به اخلاق حرفه ای توجه کردند و الان کشورهای جنوب شرقی آسیا کاملا از اصول و آئین نامه های اخلاقی استفاده عملی می کنند. حدود 70 درصد شرکتهای بزرگ مالزی عضو انجمن های اخلاقی هستند و گواهی نامه اخلاقی می گیرند و ملزم به رعایت اصول اخلاقی هستند چیزی که در جامعه ما وجود ندارد.

علل عدم توسعه اخلاق حرفه‌ای در ایران

وی یکی از علل عدم توسعه اخلاق حرفه ای در ایران را عدم توسعه مشاغل دانست و تأکید کرد: ما در توسعه مشاغل عقبتر از بسیاری از کشورهای دنیا هستیم آنها سابقه 300 ساله دارند و ما شاید سابقه 50 ساله. اولین آئین نامه حرفه‌ای در حسابداری و حسابرسی در 1996 به تصویب کشورهای عضو فدراسیون حسابداران دنیا رسید. در کشور ما هم عمر زیادی ندارد و در سال 1377 سازمان حسابرسی ایران اخلاق حرفه ای در حسابداری و حسابرسی را تدوین کرد و به شرکتها اعلام کرد اما اینکه چقدر کاربردی است باید بررسی شود. ضمن اینکه مباحث اخلاقی ما مفاهیم کلی است و کاربردی نشده و همچنان در فلسفه اخلاق باقی مانده است.

شرط نهادینه شدن قانون در جامعه، اخلاقی بودن قانون است

دکتر بیات عدم حمایت قانون از اخلاق را مهمترین علت عدم توسعه اخلاق حرفه ای در ایران خواند و گفت: رابطه اخلاق و قانون رابطه ای دو طرفه است. اگر قانون اخلاقی نباشد، جامعه آن را قبول نمی کند. شاید جامعه از ترس جریمه ظاهر را حفظ کند اما در باطن این قانون نهادینه نمی شود. از طرف دیگر اگر قانون از اخلاق حمایت نکند آدمهای اخلاقی و بنگاهها و مدیران اخلاقی منزوی می شوند و مدیریت جامعه به دست افراد غیر اخلاقی خواهد افتاد.

استاد دانشکده علوم اقتصادی در ادامه تصریح کرد: باورهای اخلاقی وجود دارد اما علت اینکه در عمل نمی توانیم پیاده کنیم این است که جامعه ممیزی اخلاقی نمی شود و این می شود که از پایین ترین افراد تا بالاترین افراد جامعه به یکدیگر دروغ می گویند و دود آن به چشم همه می رود. باید فرق یک آدم اخلاق با آدم غیر اخلاقی در جامعه مشخص شود نه اینکه آدمهای اخلاقی را برانیم و آدمهای غیر اخلاقی را که از هر ابزاری برای پیش برد کارش استفاده می کند رشد کند.

عدم به کارگیری استانداردهای اخلاقی در اقتصاد، جامعه را به سمت کالاهای خارجی سوق می‌دهد

وی پرداختن به اخلاق حرفه ای را یک ضرورت خواند و گفت: خواه ناخواه ارتباط مردم دنیا با هم زیاد شده و چاره ای نداریم که به سمت اخلاق حرفه ای برویم تا بتوانیم با دنیا تعامل داشته باشیم. در دنیا استانداردهای اخلاقی باعث شده مردم راحت تر زندگی کنند و به یکدیگر اعتماد کنند اما وقتی مردم ما به تولید داخلی اعتماد نداشته باشد، به دنبال محصول خارجی می روند. اگر قرار است ما تولید کنیم باید استانداردهای اخلاقی را که در دنیا مطرح است و با اخلاق دینی و ملی کشورمان کاملا سازگاری دارد، بپذیریم. ممکن است بهای آن سنگین باشد و 20 سال با تأخیر به سوی اخلاق حرفه ای حرکت کنیم اما به هر حال به این سمت خواهیم رفت.

استاد اخلاق حرفه ای در حسابداری دانشگاه تهران، مسئولیت پذیری، مقبولیت اجتماعی، شرط ورود و پیچیدگی را از ویژگی های حرفه خواند و افزود: در سنت و روایات ما حرفه و کار تعریف نشده بلکه اخلاق برای حرفه و کار تعریف شده است، ما باید مفاهیم بنیادی را از منابع فقهی و روایی بگیریم و با شناخت از آن حرفه این دو را تطبیق دهیم، تا مفاهیم بنیادی کاربردی شود. جمع اساتید اخلاق و متخصصین حِرَف مختلف می توانند برای تدوین اخلاق حرفه ای کار مشترک کنند تا به یک نتیجه مطلوب برسیم.

دکتر بیات نبود نشریات و نهادهای مستقل در توسعه اخلاق حرفه ای در کشور را یادآور شد و گفت: هیچ نهادی وجود ندارد که به درستی و با کار تحقیقاتی از اخلاق حمایت کند و خیلی از دانشگاهها و مؤسسات فرهنگی کارهای جزئی انجام می دهند اما کار علمی متمرکز جایی در کشور ما ندارد و بیشترین کار را گروه اخلاق دانشگاه تهران تا کنون انجام داده است.