علاوه بر آداب نویسی و اندرزنامه نویسی‌های فراوان که به هدف ترویج عملی اخلاق نگارش یافته، با توجه به چالش‌ها و نیازها به طور کلی سه عرصه اخلاق دانشوری و تعلیم و تعلم، اخلاق پادشاهی و دولت و حکمرانی و اخلاق طبابت و پزشکی تک نگاری‌ها زیادی را به خود اختصاص داده‌اند.
در زمینه اخلاق حکمرانی آثاری از جمله فی نصیحه ولی العهد عبدالحمید کاتب در نیمه اول قرن دوم هجری تا میزان الملوک و الطوائف سید جعفر دارابی کشفی در قرن سیزدهم یافت می‌شود و در اخلاق دانشوری آثاری را از الادب الوجیز عبدالله بن مقفع تا تربیه المتعلمین سید ابوالحسن لکنهوی می‌توان فهرست کرد.
در عرصه اخلاق پزشکی شاید به دلیل مسائل و مشکلات چشمگیرتری که این عرصه برای اندیشمندان اخلاقی داشته، آثار و مکتوبات اخلاقی بیشتر به اخلاق کاربردی به معنای دقیق امروزین آن نزدیک‌اند، چرا که این آثار علاوه بر بیان هنجارهای اخلاقی حاکم بر حرفه پزشکی و روابط پزشک و بیمار به صورت جزئی‌تری وارد بحث شده و مسایل کاربردی را عنوان نموده‌اند.
یکی از قدیمی‌ترین آثار در این زمینه کتاب النوادر الطبیه اثر ابو زکریا یوحنی بن ماسویه است که مقالات فلسفی و اخلاقی را در کنار مقالات پزشکی آورده است. از دیگر آثار اخلاق پزشکی در اسلام ادب الطبیب اثر اسحاق بن علی الرهاوی، کامل الصناعه الطبیه اثر علی بن عباس اهوازی ارجانی است.
از دیگر مباحث اخلاق کاربردی که در تاریخ اندیشه اسلامی پرونده دارد، بحث حقوق اخلاقی حیوانات است که تحت عناوینی مانند "حقوق الحیوان"، "حقوق الدابه" و یا "حقوق البهائم علی الانسان" در منابع و آثار اسلامی دیده می‌شود.
علاوه بر ابوابی که در مجامع روایی در این بحث وجود دارد، در میراث مکتوب عالمان مسلمان نیز آثاری در این موضوع نگارش یافته است؛ به عنوان نمونه عز بن عبدالعزیز بت عبد السلام در کتاب القواعد الکبری حقوقی مترقی را از دیدگاه اسلامی برای حیوانات منظور می‌نماید.
ابوبکر محد بن زکریای رازی، طبیب مشهور، نیز از اندیشمندانی است که در باب بهائم بر انسان بحث کرده است. البته بحث او بیشتر صبغه فلسفی داشته، ذیل عنوان "خلاص النفس" از چگونگی رهایی و خلاصی انواع نفوس انسانی و حیوانی بحث می‌کند، اما در ضمن به نکاتی در ناشایست بودن رفتار برخی سلاطین و اشراف در شکار بی‌رویه حیوانات و التذاذ از رنج و درد آنها نیز پرداخته است.
هر چند چنان که برخی نویسندگان آورده‌اند، متفکرین مسلمان در بحث از حقوق حیوان، مسایل و دل مشغولی‌های مختص عصر خویش را عنوان نموده‌اند و امروزه دل‌مشغولی‌های تازه‌ای در این موضوع پدید آمده که در آن آثار یافت نمی‌شود، ولی به هر روی توجه این متفکرین به ملاحظات اخلاقی مطرح در رابطه و تعامل میان انسان و حیوان، گواه جامعیت نگاه مسلمین در اندیشه اخلاقی است.
یکی از عرصه‌های عملیاتی و کاربردی‌تر در تاریخ اخلاق‌نگاری اسلامی آثاری است که گروهی از عارفان مسلمان تحت عنوان "اخلاق فتوت و جوانمردی" از خود به جای گذاشته‌اند.
این گروه که جذابیت اخلاق عرفانی را نزد توده مردم از یک سو و دشواری و دیریابی آثار تخصصی عرفان و تصوف اسلامی را از سوی دیگر مشاهده نمودند، جریانی را با هدف همگانی کردن اخلاق عارفانه و کاربردی نمودن هر چه بیشتر آن تحت عنوان "فتیان" به راه انداختند و به این منظور علاوه بر فتوت‌نامه‌های عام به طور اختصاصی به نگارش رساله‌هایی در اخلاق ویژه اصناف و اصحاب حرفه‌های مختلفی هم چون شاطران، نمد مالان و خبازان پرداختند که می‌تواند نمونه‌ای از پیشینه اخلاق حرفه‌ای - کاربردی مسلمین باشد.
در روزگار معاصر جدی‌ترین حوزه اخلاق کاربردی که در دنیای اسلام مورد اقبال قرار گرفته، حوزه اخلاق پزشکی یا اخلاق زیست پزشکی است که البته پژوهش‌های این حوزه عمدتا از صبغه فقهی برخوردار است.
نظر شما