جزئیات اولین آینده نگاری فناوریهای ایران/ سه مشکل در مسیر آینده نگاری

دکتر آریا الستی در گفتگو با خبرنگار مهر درباره نحوه فعالیت مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در زمینه پایلوت آینده نگاری مناسب ترین فناوریهای ایران 1404 گفت: از حدود 10 سال پیش یک مجموعه از فعالیتهای فکری در زمینه آینده نگاری انجام شد که بیشتر معطوف به مطالعه تئوری ها و بررسی اقدامات سایر کشورها در زمینه آینده نگاری بود و این مجموعه مطالعات در قالب کتابهایی به چاپ رسید. البته برخی مراکز تخصصی مانند وزارت دفاع، وزارت نیرو و وزارت علوم به صورت جسته و گریخته و جزیره ای بسته به علاقه افراد فعالیتهای مطالعاتی در زمینه آینده نگاری را آغاز کردند تا اینکه نهایتا در چند سال گذشته یک همایش با همکاری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و موسسه آموزش و پژوهش برنامه ریزی وابسته به سازمان مدیریت سابق برگزار شد که نتایج آن به صورت دو جلد مجموعه مقالات به چاپ رسید.

وی در ادامه افزود: بعد از آن موضوع سند چشم انداز و تدوین آن مطرح شد که بر اساس آن دورنمایی از وضعیت مطلوب کشور در 20 سال آینده ترسیم شد. اسناد بعدی هم که سند توسعه علمی و نقشه جامع علمی هستند نیز به همین گونه تدوین شدند.

فعالیتی را آغاز کردیم که سابقه ای در کشور نداشت

الستی ادامه داد: یک ضعف عمده این بود که فعالیتهای آینده نگاری در کشور انجام نمی گرفت و بنابراین مطلوب هایی که در نظر گرفته شده بر اساس آینده نگاری نبوده بلکه چشم اندازی عمومی است. اگر در حوزه علم و فناوری می خواستیم و می خواهیم برنامه ریزی کنیم با چشم بسته نمی توانیم این کار را انجام دهیم و نمی توانیم تعیین کنیم که آینده محتمل علم و فناوری چیست؟

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور افزود: بنابراین در کشور نیاز جدی به مطالعه سیستماتیک و روش مند که قابل نقد باشد وجود داشت. اگر مطالعه روش مند و سیستماتیک نباشد قابل نقد نیست. چه نتایج آن قابل قبول باشند و چه نباشند.

وی اضافه کرد: این بود که در اوایل سال 85 بر مبنای نیازی که به انجام یک پژوهش در زمینه آینده نگاری علم و فناوری احساس می شد پروژه ای در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور کلید خورد که پایلوت آینده نگاری مناسب ترین فناوریهای ایران 1404 (پامفا) نامگذاری شد. دلیل اینکه پایلوت نامگذاری شد این است که آینده نگاری فرایند پیچیده، حساس و بسیار گسترده ای است. یعنی پارامترهای بسیار متعددی در آن دخالت دارند و برای اینکه این فرایند قابل اعتماد صورت گیرد نیاز به بسترسازی در وجوه مختلف وجود داشت.

وی به این بسترسازی اشاره کرد و گفت: باید یک هماهنگی قابل قبول میان دولتمردان و سیاستگذاران علم و فناوری از یک سو، متخصصین فرایند آینده نگاری ز سوی دیگر و متخصصین حوزه های مختلف فناوری از سوی دیگر ایجاد می شد.

مشکلات پیش روی اولین آینده نگاری مناسب ترین فناوریهای ایران

الستی اضافه کرد: این مجموعه سه گانه باید درک می کردند که چه کاری قرار است صورت بگیرد و باید به اهمیت آینده نگاری پی می بردند چون این کار قبلا صورت نگرفته بود. هم مدیران و هم سیاستگذاران ایده دقیقی از آینده نگاری نداشتند و نمی دانستند که این فعالیت چیست و چه زمان و بودجه ای صرف آن خواهد شد و اصلا آیا ارزش سرمایه گذاری دارد یا خیر. از طرف دیگر دچار باید متخصصین حوزه های مختلف را برای جمع آوری نظراتشان توجیه می کردیم.

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور به مهر گفت: وقتی متخصصین ما هیچ ایده ای از آینده نگاری نداشتند توجیه اینکه این عزیزان وقت بگذارند و به تدوین پرسشنامه ها بپردازند کار قابل توجهی باید صورت می گرفت. باید شرایطی فراهم می شد تا متخصصین در پاسخ به پرسشها بدون اینکه انگیزه ای خاص برای آنها فراهم شود یا حق الزحمه ای به آنها پرداخت شود مشارکت می کردند که این یک چالش جدی بود.

وی اضافه کرد: همچنین متخصصین حوزه آینده نگاری متخصصین کتابی بودند. در کشور ما سابقه اجرای چنین پروژه ای وجود نداشت و تجربه قابل اعمالی بر روی جامعه علمی ایران نیز نبود. پس باید متخصصین حوزه فرایندی هم از روی سعی و خطا و تجزیه و تحلیل گام به گام با فرایند آینده نگاری آشنا و نتایج کار را تحلیل می کردند. ضمن اینکه این فعالیت نیاز به صبر و حوصله و بودجه کافی داشت که در این زمینه هم بودجه کافی نداشتیم.

الستی اضافه کرد: ابتدا بیشتر باید روی آموزش متخصصین و جامعه علمی و توجیه کردن مسئولان دستگاههای مختلف وقت می گذاشتیم. به همین دلیل این پروژه در ابتدا به صورت پایلوت تعریف شد اما امروز بر خلاف پیش بینی قبلی با نتایج قابل اعتماد و در حد قابل قبولی روبرو هستیم. نتایجی که کاملا قابل استفاده خواهند بود.

اقدامات برخی کشورها در زمینه آینده نگاری

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور به نحوه اقدامات برخی کشورها در زمینه آینده نگاری پرداخت و به مهر گفت: کشورها هنگامی که می خواهند وارد فعالیت آینده نگاری شوند مراحل قابل توجهی را طی می کنند. مثلا آلمان وقتی تصمیم گرفت فرایند آینده نگاری را به صورت دوره ای و حرفه ای انجام دهد بعد از اینکه یک نهاد را موظف به انجام این کار کرد و عده ای متخصص فرایندی مطالعات کافی انجام دادند و دانش تئوری خود را افزایش دادند در یکی از دوره های آینده نگاری ژاپن به صورت ناظر شرکت کردند تا این فرایند را به طور عملی مشاهده کنند و نحوه استخراج نتایج را از ابتدا تا انتها نظاره گر باشند و بر مبنای آن آینده نگاری کشور خود را طراحی کنند.

دعوت آلمانیهای از ژاپنیها برای اولین آینده نگاری

وی ادامه داد: آلمانیها بعد از این مرحله شروع به آینده نگاری کردند. در این مرحله هم از یک تیم ژاپنی دعوت کردند تا ناظر و مشاور آنها در اجرای فرایند آینده نگاری باشد. با این وجود اولین و دومین دور آینده نگاری کشور آلمان به صورت آزمایشی و آموزشی اعلام شد. دو دوره ای که آلمان برای انجام هر دوره آن بیش از یک میلیون مارک هزینه کرد.

الستی اضافه کرد: همین اقدام را فرانسوی ها با همکاری کره ای ها انجام دادند و بعد از اینکه چندین سال تجربه کردند و یاد گرفتند و با بودجه فراوان جامعه علمی کشورشان را با فرآیند آینده نگاری آشنا کردند سومین دوره را به صورت واقعی اجرا کردند و الان هم این کار را به صورت دوره ای انجام می دهند.

وی افزود: ما چنین امکاناتی را نداشتیم پس ناچار بودیم از وقت خودمان و همکارانمان مایه گذاشته و با بالا بردن درجه جدیت در انجام پروژه و ایجاد انگیزه های علمی در بین جامعه علمی کشور فرایند آینده نگاری را به انجام برسانیم.

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور افزود: با وجود همه مشکلاتی که در فوق به آنها اشاره کردم یک بار فرایند آینده نگاری صورت گرفت و در این یک بار متخصص فرایند آینده نگاری، جامعه علمی و مسئولان سیاستگذاری علم و فناوری این پروژه را با هم تجربه کردند و همین امر سبب شد آنها میزان بودجه، اهمیت و زمانی که یک دوره آینده نگاری نیاز دارد را لمس کنند. خوشبختانه ما به این اهداف با کمترین بودجه و بالاترین دقت رسیدیم و الان وقت آن است که نتایج را اعلام کنیم تا همه نتایج را به خوبی مشاهده کنند و برای ادامه فعالیت آینده نگاری تصمیم گیری شود.

مراحل اجرای آینده نگاری

الستی به مراحل اجرای پامفا در کشور اشاره کرد و گفت: چون کار آینده نگاری قبلا در کشور ما انجام نشده بود در مرحله اول یا مقدماتی پرسشنامه دوره هشتم آینده نگاری ژاپن برای تست انتخاب شد. این پرسشنامه مفصل به صورت اجتماعی یکی در سالن کنفرانس موسسه ایزایران با حدود 60 نفر از متخصصین و بار دیگر در دانشگاه صنعتی اصفهان ارائه شد.

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور اضافه کرد: نرخ بازگشت بسیار پایین و حدود 15 درصد بود. ضمن اینکه پاسخهای دریافتی نیز نتایج تامل برانگیزی داشتند. بر اساس تحلیل پاسخهای رسیده در این مرحله متوجه شدیم پرسشنامه بومی ایران باید چه ویژگی هایی داشته باشد و چه فعالیت های ترویجی باید روی جامعه علمی ایران انجام شود تا نرخ مشارکت بالا برود.

وی ادامه داد: در واقع متوجه شدیم سئوالات باید از چه جنسی باشد که پاسخها معتبر باشند. به این ترتیب ما یک نوع بررسی اولیه روی جامعه علمی کشور انجام دادیم. بر مبنای نتایج مرحله مقدماتی و تحلیلی که بر روی نحوه پاسخ دهی انجام شد و آسیب هایی که شناسایی شد راه حلی استخراج و بر اساس آن مرحله دوم پامفا طراحی شد. کل این مرحله 9 ماه به طول انجامید.

وی ادامه داد: در مرحله دوم 7 حوزه فناوری شناسایی و با دستگاهها و سازمانهای مختلف برای همکاری و حمایت از پروژه صحبت شد و در این زمینه مراکزی چون مرکز صنایع نوین وزارت صنایع حمایت جدی از پروژه به عمل آوردند.

الستی اضافه کرد: پنل های تخصصی برای هر کدام از حوزه های فناوری تعریف شد. در هر پنل 10 تا15 نفر از متخصصان دانشگاهی، پژوهشگاهی، مدیران اجرایی و مدیران بخش خصوصی بنا به دستورالعمل روش های آینده نگاری تعیین شدند و در ابتدا مطالعاتی روی روندهای حاکم بر علم و فناوری در آن حوزه ها صورت گرفت.

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور ادامه داد: سناریوهای اولیه تدوین و بر مبنای آن سئوالاتی در چهار نوع طراحی شد که مرحله طراحی سئوال بسیار پیچیده، سخت و زمانبر بود.

وی افزود: بعد از طراحی پرسشنامه ها و ویرایش آنها برای حدود 1000 نفر از جامعه علمی ارسال شد. تماس زیاد به صورت فرد به فرد با این افراد گرفته شد تا در مورد پروژه توجیه شوند. بعد از دریافت پاسخنامه ها، پاسخ ها به صورت آماری جهت دور دوم دلفی برای جامعه آماری ارسال شد و دوباره پاسخها را دریافت کردیم. بر مبنای پاسخهای ارائه شده و سناریوهای نهایی مستخرج از این مطالعه ملی بعضی راهبردها پیشنهاد شدند.

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور ادامه داد: در حال حاضر 5 حوزه را به نتیجه نهایی رسانده ایم و دو حوزه دیگر در میان راه دچار مشکل شدند که مقرر شد کل پروژه را معطل این دو حوزه نکنیم.

الستی افزود: در بین این مراحل و در مقاطع مختلف شورای مشاورانی داشتیم که نتایج طرح به صورت جامع برای آنها تشریح می شد و از نظرات آنها برای تصحیح دوباره کار استفاده می شد.

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور به مهر گفت: نتایج این مطالعات در این 5 حوزه فناوری در 5 جلد کتاب تدوین شده که  در آخرین مرحله بعد از تدوین توسط 5 تن از متخصصان حوزه ها آخرین نظارت و ویراش علمی بر روی آنها انجام شد.

نتایج استخراج شده به صورت ملموس در اختیار جامعه و مسئولان قرار می گیرد

وی گفت: قصد داریم نتایج استخراج شده به صورت ملموس در اختیار جامعه علمی کشور، مدیران و سیاستگذاران کشور قرار گیرد و روش و انجام کار و استفاده از آن ارائه شود. از آن جا که این پروژه سیستماتیک و روش مند انجام شده است نقد آن میسر است و به صورت علمی نتایج آن قابل نقد است و این نکته مثبتی برای این پروژه به حساب می آید. امیدوارم نتایج نقد شود و نقدها را جمع کنیم تا کتب فوق در چاپ دوم همراه با نقدها منتشر شود.

 آینده نگاری دوره ای را به تصمیمگیران کشور و جامعه علمی پیشنهاد می دهیم

الستی افزود: قصد داریم آینده نگاری دوره ای را به تصمیمگیران کشور و جامعه علمی پیشنهاد دهیم. حالا که یک مرحله پایلوت انجام شده لازم است بدنه علمی کشور و دستگاههای مرتبط با علم و فناوری یک موسسه را تعیین کنند تا کار آینده نگاری کشور به صورت دوره ای انجام و نتایج آن آماده سازی شود. ضمن اینکه در حوزه های وسیع تر کار آموزش جامع در سطح کشور صورت گیرد و فعالیت هر دو سال یک بار انجام شود. همچنین بودجه ای برای این کار به صورت متمرکز و با نظارت یک دستگاه به این امر اختصاص یابد. البته مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور را برای این کار پیشنهاد می کنم.

ایران می تواند مرجع آینده نگاری در جهان اسلام باشد

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور افزود: این کاری است که سایر کشورها هم انجام می دهند. موسسه توبیتاک در ترکیه سالی 500 هزار یورو بودجه مطالعات آینده نگاری دارد با این وجود هنوز موفق نشده پروژه ای در سطح ما انجام دهد بنابراین اگر بتوانیم این فعالیت را در کشور نهادینه کنیم امکان اینکه ایران به عنوان یک مرجع در این زمینه در موسسات جهان اسلام یا منطقه مثل آیسسکو و کامستک معرفی شود وجود دارد مشروط به اینکه خودمان این فعالیت را به رسمیت بشناسیم.