تبریز ؛ بی دفاع در محاصره یک گسل فعال

در این بین، تاریخ نویسان گزارشهای متعددی را از زمین لرزه های ویرانگر در تبریز ارائه کرده اند که مرور آنها و بررسی میزان آمادگی این کلانشهر در برابر حوادث مشابه خالی از لطف نیست.

خطر فعالیت گسل تبریز شدت یافته است

شواهد مطالعات زمین شناسى حاکى از آن است که گسل تبریز به عنوان یک پدیده خطرناک طبیعى فعالیت جدى یافته و حتى لایه هاى جوان زمینهاى مسیر خود را تحت تأثیر قرار داده است.

رضا امینى آذر رئیس سازمان زمین شناسى شمال غرب کشور گفت: در مورد فعالیتهاى گسل تبریز و احتمال زمین لرزه هاى شدید آن واقعیتهایى وجود دارد اما نباید آنها را به گونه اى افراطى بزرگ جلوه دهیم تا باعث ترس و وحشت در میان مردم شود بلکه مى توان با مطالعات علمى دقیق براى آن راهکارهاى مناسبى ارائه کرد.

وی یادآور شد: گسل تبریز به عنوان قدیمى ترین شکستگى ایران به طول ۶۰۰ کیلومتر از کوه هاى سلطانیه زنجان شروع مى شود که پس از طى کردن شهرهایى چون میانه، قره چمن و بستان آباد از شمال شهر تبریز عبور کرده و تا کوه هاى آرارات ترکیه ادامه مى یابد.

این کارشناس زمین شناسی تصریح کرد: گرچه گسل تبریز مربوط به دوران اول زمین شناسى است و سابقه آن به میلیون ها سال قبل باز مى گردد اما متأسفانه حالت "میرایى" نیافته و حتى وارد فعالیتهاى جدیدى شده است.

امینى آذر در این خصوص اظهار داشت: نگرانى شدید ما این است که طى چند دهه گذشته زلزله قابل توجهى در تبریز نیامده تا بدین ترتیب تخلیه انرژى در گسل تبریز صورت گیرد ولى اگر این انرژى به یکباره تخلیه شود معلوم نیست چه فاجعه اى به بار خواهدآمد.

گسل تبریز از شمال این شهر عبور کرده و شهرکهاى مختلفى را در معرض خطر قرار داده است همچنین بخش اعظمى از حدود ۴۰۰ هزار حاشیه نشین شهرستان تبریز در قسمتى از کمربند شمالى شهر اسکان یافته اند که ساختمانهاى آنها به هیچ وجه در مقابل کوچکترین تکانها نیز مقاوم نیستند.

گرچه مطالعات و نقشه هاى دقیق علمى محل عبور گسل تبریز را مشخص کرده است اما بنا به دلایلى کسى به خود اجازه نمى دهد تا نام محلات مزبور را به زبان بیاورد و این در حالیست که در صورت بروز هرگونه حادثه غیرطبیعى، همگان به دنبال مقصر اصلى خواهند گشت.

امینى آذر نیز ضمن تأیید مطلب فوق مى گوید: به خاطر برخى معذوراتى که گفته شد نمى توان از منطقه یا شهرک خاصى نام برد اما در برخى از مناطق تبریز خطر فاجعه صددرصد است زیرا زمین به حالتى رسیده که نه تنها زمین لرزه بلکه با یک بارندگى خطرناک، لایه هاى رسوبى زمین لغزیده و باعث فرو ریختن ساختمانها، تأسیسات و ... خواهد شد.

تاریخ زلزله های شهر تبریز

تاریخ کهن تبریز و وجود تمدن بشری در آن، امکان ثبت زلزله های تاریخی را فراهم آورده است.

نگاهی به اطلاعات درج شده در کتاب "زمین لرزه های تبریز" اثر یحیی ذکاء، نشان می دهد که شهر تبریز در طول تاریخ مکتوب خود 12 بار با خاک یکسان شده است. تعدادی از مهم ترین آنها عبارتند از زمین لرزه های سال 791 ، 858، 1041 و 1721 میلادی است.

زلزله 18 دی ماه سال 1158 هـجری شمسی (1780 میلادی) که به عنوان یکی از مخرب ترین و مرگبارترین زلزله های جهان، 77 هزار کشته داشته نیز در لیستی که از سوی سازمان زمین شناسی آمریکا منتشر شده است، خودنمایی می کند.

لرزه خیزی شهر تبریز

یک مهندس زلزله درباره لرزه خیزی تبریز می گوید: قرار گرفتن این شهر در مجاورت دو خط گسل شمال تبریز و گسل آذرشهر باعث می شود تا با جنبا شدن هرکدام از این گسلهای فعال، شهر تبریز و اطراف آن در معرض زلزله مهیبی قرار بگیرد.

محمد فریدی در گفتگو با خبرنگار مهر در تبریز گفت: تحقیقات انجام شده نشان از خطر بسیار بالای زلزله در این شهر تاریخی دارد.

وی اظهار داشت: سیستم گسل شمال تبریز در شمال و شمال شرقی و سیستم گسل آذرشهر با روند شمال شرقی - جنوب غربی دقیقاً در محل شهر تبریز با هم تداخل می کنند.

این مهندس زلزله خاطرنشان کرد: داده های بدست آمده از شبکه لرزه نگاری تبریز نشان از تراکم رویدادهای لرزه ای با بزرگای یک تا چهار در پیرامون این دو سیستم گسل دارد که چنین داده هایی موید فعال بودن این گسل حتی در زمان حاضر است.

وی یادآور شد: بررسی های انجام شده بیانگر آن است که پهنه گسلی شمال تبریز به‌عنوان بخشی از یک سامانه گسلی طویل از بالاترین سطح خطر برای شهر تبریز برخوردار است.

به گفته فریدی، عوارض ریخت شناختی بسیار جوان جابجا شده در طول شاخه‌های این پهنه گسلی شواهد انکارناپذیری از وقوع رویدادهای بزرگ زمین لرزه‌ای در طول آن دارد.

وی اظهار داشت: این موضوع به‌ روشنی در تاریخ زمین‌لرزه‌های روی داده در شهر تبریز و پیرامون آن ثبت و منعکس شده است.

فریدی هشدار داد: تحقیقات انجام گرفته توسط محققین مختلف، وقوع یک زمین لرزه متوسط تا بزرگ را بر روی گسل شمال تبریز در قرن حاضر محتمل دانسته و این امر را در مبحث خطر زمین لرزه برای شهر دو میلیون نفری تبریز و حومه آن بسیار مهم ارزیابی کرده‌اند.

خسارتهای ناشی از زلزله در تبریز

تلف شدن صدها هزار نفر از مردم تبریز،‌ صدمه دیدن صدها هزار نفر دیگر، تخریب سازه ها، آتش سوزی های گسترده ناشی از تخریب لوله کشی های گاز و بروز سیل به خاطر شکست احتمالی سدهای اطراف این کلانشهر تنها بخشی از خسارت هایی است که در صورت بروز زمین لرزه بزرگ می توان متصور شد.

رئیس ستاد حوادث غیرمترقبه آذربایجان شرقی در این زمینه می گوید: در صورت بروز زلزله ای معادل 5.5 درجه در مقیاس امواج درونی زمین (ریشتر) در تبریز، تعداد زیادی از ساکنان این کلانشهر به دلیل ناپایداری و غیرایمن بودن ابنیه، جان خود را از دست خواهند داد.

خلیل ساعی در عین حال گفت: میزان تلفات جانی در هنگام بروز زلزله به موقعیت جغرافیایی کانون و نیز عمق زمین لرزه بستگی دارد.

رئیس سازمان نظام مهندسی آذربایجان شرقی هم در این خصوص گفت: به طور متوسط حدود 50 درصد از جمعیت تبریز در سکونتگاه های غیر رسمی ساکن هستند که ساختمان های واقع در این سکونتگاه ها یا قدیمی و فرسوده بوده و یا ساختمان هایی هستند که در حاشیه شهر، بدون نظارت های اصولی ساخته شده اند.

تجلیل با تاکید بر اینکه امدادرسانی در هنگام بروز بحران در سکونتگاه های غیررسمی بسیار مشکل است، اظهار داشت: خسارت ناشی از زمین لرزه در مناطق حاشیه نشین که انباشته از ساختمان های غیرایمن است، فراوان خواهد بود.

ساخت و سازهای مجاز یا غیرمجاز؟

اصولاً باید گسترش شهر بر اساس طرح جامع که تعیین کننده محدوده شهری و همچنین کاربری اراضی است انجام پذیرد؛ موضوعی که درباره گسترش شهر تبریز هنوز در هاله ای از ابهام است.

گسترش شهر تبریز بر روی منطقه گسلی شمال این کلانشهر در حالی صورت می گیرد که دقیقاً‌ مشخص نیست این گسترش بر اساس طرح جامع و یا طرح مورد تائید سازمان های متولی شهر است و یا غیرمجاز ساخته می شود.

ساخت برج های بلند و نیز شهرکهای مسکونی که هنوز هم گسترش آنها در پای دامنه کوه های شمالی تبریز ادامه دارد مشخص نیست که آیا با در نظر گرفتن قوانین توسعه شهری انجام می شود یا خیر؟!

شریانهای حیاتی تبریز و وضعیت آنها در مواجهه با زلزله

کارشناسان معتقدند با توجه به فشردگی و تراکم شریان های حیاتی در تبریز از یک سو و عدم مقاومت بسیاری از آنها در برابر زلزله از سوی دیگر، در صورت وقوع زلزله در این کلانشهر باید انتظار گسیختگی های متعددی در شبکه های آب و فاضلاب، گاز، سقوط برخی از دکل های برق، فروریزی برخی پل ها و حوادثی از این قبیل را داشته باشیم که البته در اثر برخی از آنها آتش سوزی های گسترده ای نیز می تواند رخ دهد. این عده، اصول ایمنی به کار رفته در شریان های حیاتی تبریز را ناکافی می دانند.

سخنگوی شورای اسلامی شهر تبریز با بیان اینکه در مورد شبکه ترابری و حمل و نقل تبریز و اصول ایمنی بکار رفته در آن ها کار مطالعاتی صورت نگرفته است، ‌افزود: معبر ثانویه در هنگام بروز بحران در کلانشهر تبریز مشخص نشده و معلوم نیست اگر اتفاقی بیفتد، شریان اصلی باید از کجا باز باشد.

جعفر مدبر در گفتگو با خبرنگار مهر در تبریز بدون اشاره به میزان آسیب پذیری شبکه ترابری و حمل‌ و نقل به خصوص پل‌ها و احتمال لغزش آنها هنگام بروز افزود: باید اطلاعات دقیق را از ستاد حوادث غیرمترقبه گرفت.

وی همچنین درباره شهر معین تبریز در هنگام بروز بحران، گفت: به طور طبیعی شهرها و استان های مجاور نظیر اردبیل، آذربایجان غربی، زنجان و کردستان با توجه به امکانات و نیز چارت تعریف شده توسط وزارت کشور، وظیفه امداد و نجات هنگام بروز حوادث غیرمترقبه در تبریز را دارند.

سخنگوی شورای اسلامی شهر تبریز ادامه داد: شهرداری، عضو کمیته بحران تبریز و عضو ستاد حوادث غیرمترقبه آذربایجان شرقی است و طبق وظایف تعریف شده به غیر از بحث امداد و نجات توسط سازمان آتش نشانی،‌متولی دفن اجساد و اموات در هنگام بروز بحران است.

مدبر در عین حال گفت: از هم اکنون به صورت قطعی نمی توان گفت که شهرداری تا چه حد می تواند به وظایف محوله خود عمل کند زیرا پرسنل شهرداری هم در بین مردم هستند و مشخص نیست هنگام بروز بحران چه تعدادی از کارکنان این مجموعه سالم خواهند ماند و یا چه تعدادی از افراد زنده به محل کار خود بازخواهند گشت.

سخنگوی شورای اسلامی شهر تبریز اضافه کرد: با همه این اوصاف، در مانورهای ادواری که به صورت مرتب برگزار می شود تمرین های خوبی صورت می گیرد اما نباید از این نکته که نسبت به ایده آل ها فاصله داریم غافل شد.

آمادگی ستاد حوادث غیرمترقبه برای مدیریت بحران

با همه این اوصاف، رئیس ستاد حوادث غیرمترقبه آذربایجان شرقی معتقد است این ستاد برای مدیریت بحران آماده است.

خلیل ساعی به خبرنگار مهر گفت: ستاد حوادث غیرمترقبه آذربایحان شرقی که از 16 کارگروه مختلف تشکیل شده، آماده است در مواقع بروز بحران به بهترین نحو ممکن وظایف خود را ایفا کند.

وی با بیان اینکه وظیفه ستاد حوادث غیرمترقبه، ایجاد هماهنگی بین کارگروه های مختلف است، افزود: برگزاری مانورهای دوره ای و نیز تجهیز برخی دستگاه های اجرایی با اعتبارات تخصیصی از سوی سازمان مدیریت بحران از جمله فعالیت هایی است که برای ارتقای توان کارگروه های عضو ستاد حوادث غیرمترقبه صورت می گیرد.

رئیس ستاد حوادث غیرمترقبه آذربایجان شرقی در عین حال نسبت به بی تفاوت بودن شهروندان به بیمه نمودن ابنیه خود هشدار داد و خواستار توجه بیش از گذشته به بحث بیمه ساختمان ها در برابر انواع بلایا به ویژه زلزله شد.

ضرورت آموزش همگانی برای کاهش خسارات زلزله

یکی از روش های پیشگیری از تلفات جانی و مالی در هنگام بروز زلزله، آموزش صحیح و فراگیر مردم و فعال کردن آنان است.

نتایج بررسی های صورت گرفته در کشورهای حادثه خیز جهان که اصول پیشگیری و ایمنی را به دقت به کار می برند و مقایسه تلفات و خسارات وارده به این کشورها با جوامعی که این اصول را رعایت نمی کنند، نشان می دهد که آموزش چگونگی مقابله با بلایا، نقش بسزایی در کاهش خطرات ناشی از زلزله دارد.

آموزش همگانی و مشارکت مردمی، ارتباط مستقیمی با یکدیگر داشته و پشتوانه های اصلی آمادگی در برابر بلایای طبیعی و گسترش فرهنگ آن در جامعه هستند.در حقیقت این مقوله ها افراد جامعه را قادر می کنند تا شعار «یک امدادگر برای هر خانواده» محقق شود.

به اعتقاد کارشناسان، مشارکت مردم با توصیه و بخشنامه امکان پذیر نیست بلکه باید عمق موضوع و آسیب پذیری زلزله در یک تعامل بین بخشی، تبیین شود.

***

با توجه به اینکه تبریز منطقه ای زلزله خیز بوده و گسل های فعال، پهنه جغرافیایی آن را در محاصره خود گرفته اند، لازم است در کنار گسترش آموزش های همگانی، با نگاهی علمی و آینده نگر به مسئله مقاوم سازی از خسارات جانی و مالی احتمالی در هنگام بروز حادثه در این کلانشهر کاسته شده و امنیت خاطر بیشتری برای شهروندان فراهم آید.

طبق قوانین کشور هیچ مرجع یا نهاد مشخصى مأمور انجام تحقیقات زمین شناسى در این خصوص نیست و مشخص کردن ارگانها و سازمانهاى مشخص بر اى این منظور نیاز اساسى و مهم کشور زلزله خیزى چون ایران محسوب مى شود اما در صورت بروز هرگونه حادثه طبیعى احتمالى، تقصیر تنها عنصر نامطلوبى است که کسى آن را به گردن نخواهد گرفت!

...........................................

گزارش از: حامد عاطفی فر